دهمین فصل کاوش تپه باستانی ریوی:
از توالی گاه‌نگاری تا کشف یک گور در میان بقایای معماری دوران آهن ۳
فصل دهم پژوهش‌های بین‌المللی باستانشناسی در محوطه ریوی دشت سملقان، خراسان شمالی با توالی گاه‌نگاری محوطه و کشف تنها یک گور در بقایای معماری دوران آهن ۳ همراه بود.
به گزارش خبرنگار ایلنا، در پاییز سال ۱۴۰۱ فصل دهم کاوش مشترک هیئت ایرانی آلمانی محوطه تاریخی ریوی به انجام رسید. محوطه ریوی در شمال شرق دشت کوچک سملقان و محصور در رشته کوه‌های البرز شرقی و در حوضه آبریز رودخانه اترک میانی در استان خراسان شمالی واقع شده است.
فصل هشتم و نهم این کاوش‌ها در سایه محدودیت‌های ویروس کرونا و بدون حضور همکاران آلمانی به انجام رسید و فصل دهم نیز به دلیل شرایط سیاسی کشور بدون حضور گروه آلمانی اما با حمایت و همکاری آن‌ها انجام شد. باتوجه به شرایط محوطه ریوی که همواره مورد تهدید کوره‌های آجرپزی قراردارد، در روند فصل دهم نیز همچون فصول گذشته علاوه بر مطالعات باستانشناسی، به فعالیت‌های مرمتی و ساماندهی محوطه هم پرداخته شد.
ساماندهی مسیرهای گردش سایت، مرمت بقایای معماری ساختمان خزانه و ساختمان تالار ستوندار و تجهیز امکانات کارگاهی از جمله فعالیت‌هایی بود که در روند کاوش فصل دهم و از محل اعتبارات کاوش به انجام رسید. کاوش‌های باستانشناسی این فصل در تکمیل برنامه‌های پژوهشی سال‌های گذشته و با هدف بررسی فرضیات در بخش شمالی، مرکزی و جنوبی محوطه ریوی با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور و با حمایت پژوهشکده باستانشناسی در پاییز ۱۴۰۱به انجام رسید.
محوطه امروزی ریوی از چهار تپه D وC، B، A تشکیل شده است. این تپه‌های چهارگانه در راستای شمالی – جنوبی و با فاصله ۳۰۰ تا ۶۰۰ متر از یکدیگر قرار دارند. از تپه ریوی D تنها یک چهارم به ارتفاع ۴ متری باقی مانده و سایر بخش‌های آن توسط کوره آجرپزی تخریب شده است. طبق بررسی تصاویر هوایی، پیش از سال ۱۳۵۷ یک تپه دیگر در مرکز محوطه ریوی وجود داشته که وسعت آن از تمامی تپه‌ها بیشتر بوده، اما متأسفانه در ابتدای دهه ۶۰ شمسی با استقرار دو کوره آجرپزی در مرکز محوطه، این تپه نیز کاملاً تخریب شده است.
محمدجواد جعفری (مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی محوطه تاریخی ریوی) و یودیت تومالسکی (رئیس موسسه باستانشناسی آلمان در ایران) در «گزارش کوتاه فصل دهم پژوهش‌های بین‌المللی باستانشناسی در محوطه ریوی دشت سملقان، خراسان شمالی» با اشاره به شرح عملیات میدانی آورده‌اند:
در روند فصل دهم کاوش‌های باستانشناسی محوطه تاریخی ریوی، محدودیت‌های کرونایی کمتر شد و شرایط مناسبی برای انجام کار میدانی فراهم شد. اما به دلیل غایب بودن گروه آلمانی، حجم فعالیت‌ها کمتر از حد پیشربینی و محدود به کاوش در چهار نقطه از سایت گردید. نقطه اول بر سطح تپه ریوی A و در ادامه کاوش سال قبل قرار داشت. نقطه دوم در ۵۰ متری شرق تپه ریوی A قرار داشت که در سال‌های گذشته مورد بررسی ژئوفیزیک قرارگرفته بود.
یافته‌های این دو ترانشه، شامل تعدادی گور و بقایای معماری خشتی و تعداد زیادی پیت با توالی گاه‌نگاری دوران آهن ۳ تا به دوران اشکانی بود. لذا در فصل دهم نیز در مجاورت این ترانشه‌ها، دو ترانشه دیگر ایجاد و کاوش شد که هدف از انجام آن، شناخت گستردگی و تراکم گورها و بقایای معماری و خشتی بود. سومین نقطه‌ای که در فصل دهم مورد مطالعه و کاوش قرار گرفت تپه ریوی D یا ساختمان خشتی خزانه بود.
نقطه چهارم در سطح تپه ریوی B قرار داشت که پیشتر در روند کاوش سال ۱۳۹۳ مورد مطالعه لایه‌نگاری قرار گرفته بود و بقایایی دو دژ از دوران اشکانی و ساسانی در آن یافت شده بود. در فصل دهم بخشی از دیواره شرقی این تپه با هدف شناخت بیشتر وضعیت معماری این دو دژ مورد مطالعه قرار گرفت.
برنامه مطالعاتی فصل دهم کاوش‌های باستانشناسی محوطه تاریخی ریوی بر بنیان مطالعات پیشین و پرسش‌هایی استوار بود. نتیجه پژوهش‌های گذشته در شمال محوطه ریوی کشف یک گورستان در لایه‌های خاک بکر از میانه هزاره دوم پیش از میلاد و کشف لایه‌ها و بقایای معماری استقراری از دوران تاریخی بر سطح این گورستان را دربر داشت. پرسشی که در این خصوص وجود داشت ماهیت بقایای معماری تپه ریوی Bو چگونگی بقایای استقراری پیش از دوران اشکانی در این بخش از محوطه بود. نتایج به دست آمده از مطالعه بخش شمالی محوطه گویای سه مرحله استقراری در تپه ریوی B بود. مرحله سطحی مربوط به بقایای یک دژ از دوران ساسانی بود که روی ساختارهای تخریب شده یک دژ دیگر ساخته شده بود.
از معماری مرحله سوم یک دیوار با جهت شمالی - جنوبی و دو تنور ایجاد شده در خاک بکر کشف شد که این بقایا به همراه خرده سفال‌های متفاوت، بقایای استقراری پیش از دوران اشکانی یا اوایل این دوران را تأیید می‌کرد. سفال‌های خاکستری داغدار، نخودی منقوش، قهوه‌ای داغدار و سیاه داغدار از جمله گونه‌های سفالی شناسایی شده در مرحله سوم بود که می‌توان دورانی از میانه هزاره اول پ. م تا اوایل دوران اشکانی را برای آن پیشنهاد نمود. در جنوب محوطه نتایج کمی متفاوت بود.
در ترانشه‌هایی که در فضاهای مختلف ساختمان خزانه ایجاد شد شواهد بسیار جالبی از جزئیات معماری و اثر مهرهای گلی یافت شد. در میان اثر مهرها چهار نمونه نقش انسانی جالب کشف شد که شباهت به اثر مهرهای دوران سلوکی و اوایل دوران اشکانی دارند. اما، مطالعه تکمیلی و شناخت کامل آن‌ها نیاز به زمان بیشتری دارد که در انتشارات آینده به آن خواهیم پرداخت. باتوجه به پلان ساختمان خزانه و مواد باستانشناسی که تاکنون به دست آمده، فرضیه کاربری خزانه همچنان برای این بنا پابرجاست و به نظر می‌رسد این بنا در ارتباط با یک بنای حکومتی و یا مذهبی مهم در مجاورت خود بوده است.
به نظر می‌رسد توالی گاه‌نگاری از ابتدای هزاره اول پ. م تا دوران اشکانی بوده و هر زمانی که استقرار در این محدوده برای مدتی متروک بود، تدفین‌ها به صورت پراکنده انجام شده است. در فصل دهم کاوش تنها یک گور کشف شد و این گور نیز در میان بقایای معماری دوران آهن ۳ حفر شده بود.
