از غارت اشیاء گورها در تپه نقاره‌چی تا احتمال آئین تدفینی دوره هلنی و سلوکی
باستان‌شناسان در فصل دوم کاوش تپه نقاره‌چی نهاوند به دلیل غارت‌هایی که توسط سوداگران اشیاء عتیقه انجام شده نتوانستند اشیاء تدفین خاصی بدست آورند اما احتمال اجرای آیین تدفین دوره هلنی و سلوکی وجود دارد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، فصل دوم کاوش تپه نقاره‌چی نهاوند با پیشنهاد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان و با اخذ مجوز از پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در فروردین ماه ۱۴۰۱ به مدت ۴۵ روز انجام شد.
در سال ۱۳۰۹ بود که ناصرالدین شاه، سفر خود به سوی عراق عجم و کردستان را شروع کرد. دکتر فوریه پزشک مخصوص شاه و محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات همراه شاه بودند. شاه خاطرات خود را در این سفر به رشته تحریر درآورده است. او در این نوشتار اطلاعات زیاد و دقیقی از اوضاع سیاسی، اجتماعی، طبیعی و مردم شناسی و همچنین باستانشناسی ارائه کرده است. اولین کاوش نه به قصد به دست آوردن گنج، بلکه به خاطر آگاهی از آئین و رسوم مردم محل در حوزه محلات، به دستور ناصرالدین شاه انجام شد. دومین کاوش که در همین سفر به انجام رسید کاوش تپه نقاره‌چی در نهاوند بود. عزالدوله توصیف این کندوکاو را به محمدحسن خان اطلاع می‌دهد. هنگام سفر شاه به نهاوند، موضوع تپه نقاره‌چی مجددا مطرح می‌شود و شاه دستور کاوش می‌دهد که نشان می داد ابعاد و اندازه تپه، مصالح به کاررفته در بنا و وضعیت دالان مکشوفه، وجود در سنگی و تابوتی که فقط چند قطعه استخوان در آن قرار داشته و ابعاد و اندازه تابوت که کاملاً با تابوت‌های کشف شده دوره اشکانی مطابقت دارد.
تپه نقاره‌چی پشته کم حجمِ منفردی در میان اراضی کشاورزی و باغات حاشیه جنوب غربی شهر نهاوند است که در طول سال‌های متمادی دخل و تصرفاتی در آن صورت گرفته و موجب تغییرات ریختی وضعیت توپوگرافی آن شده است. ارتفاع تپه در بلندترین نقطه نسبت به سطح اراضی دامنه حدود ۵ متر است. وضعیت توپوگرافی سطح و رأس تپه به دلیل دخل و تصرفات صورت گرفته و خاکبرداری‌های انجام شده، برهم ریخته و تغییر یافته است، به گونه‌ای که در حال حاضر شیب سطح تپه از جنوب شرق به شمال‌غرب و غرب است و یال نیمه غربی از ارتفاع کمتری نسبت به یال دیگر جهات برخوردار است.
گودال‌های حفاری غیرمجاز، ایجاد ترانشه کاوش در میانه سطح و یال غربی تپه، در طی عملیات کاوش فصل نخست به سال ۱۳۹۸ (به سرپرستی مهدی رهبر)، مجموع دخل و تصرفات صورت گرفته در تپه است که در حال حاضر آثار و شواهد آن به خوبی قابل مشاهده است. حجم گسترده‌ای از دامنه، یال و سطح ضلع شرقی تپه در طول سال‌های متمادی مورد خاکبرداری قرار گرفته است. در حال حاضر تمامی طول دامنه غربی تپه را کانال یا جُوی آب دربرگرفته است. در زمان کاوش سطح تپه را پوشش گیاهی خودرُو دربرگرفته بود. در حال حاضر حاشیه دامنه شرقی و جنوبی تپه به اراضی کشاورزی و حاشیه و دامنه شمالی و غربی به باغات میوه محدود شده است. براساس بررسی‌های سطحی در سطح و حاشیه تپه نقاره‌چی مواد فرهنگی، خصوصاً قطعات سفالی به دست نیامد. به طور کلی برمبنای گزارشات برجای مانده از دوره قاجار، سطح و دامنه تپه نقاره‌چی توسط کشاورزان منطقه مورد خاکبرداری قرار گرفته است. از آنرو که در زمان قاجار و پهلوی بخشی از اراضی کشاورزی منطقه به زیر کشت خشخاش می‌رفته است. لذا خاک حاصل از کندن تپه، جهت غنی‌سازی و رشوه‌دهی به اراضی کشاورزی مورد استفاده قرار گرفته است.
براساس گزارش محمدحسن خان اعتمادالسلطنه و دکتر فوریه، به سال ۱۲۹۸ قمری، تپه نقاره‌چی در همان زمان به همین نام معروف بوده و شناخته می‌شده است. در خصوص وجه تسمیه این اثر هیچگونه اطلاعات مکتوبی به دست نیامد و دلیل و تاریخچه نامگذاری آن مشخص نیست.
محسن جانجان (دانشجوی مقطع دکتری باستانشناسی دانشگاه محقق اردبیلی) در شرح عملیات میدانی گزارش فصل دوم کاوش تپه نقاره‌چی نهاوند، استان همدان آورده است:
در فصل اول کاوش تپه نقاره‌چی به سال ۱۳۹۸، که به سرپرستی مهدی رهبر انجام پذیرفت، در میانه ضلع غربی تپه و سطح شیب یال غربی، ترانشه‌ای به ابعاد ۱۰ در ۱۰ ایجاد و پس از کاوش حجمی به ارتفاع حدود یک متر در آن، ابعاد ترانشه در فضای مرکزی به ۱۰ در ۴ متر محدود شد و کاوش در آن تداوم یافته است. در پایان عملیات کاوش فصل اول، تمامی سطح و فضای ترانشه، بوسیله انباشت‌های حاصل از کاوش مجدد پُر شده است. باتوجه به اینکه در فصل نخست کاوش بخش بسیار محدودی از ساختار معماری در تپه نقاره‌چی مشخص شده است، لذا در فصل دوم کاوش (فصل حاضر)، مجدداً ترانشه ایجاد شده در فصل اول مورد بازخوانی قرار گرفت و کاوش در آن تداوم یافت.
در این فصل از کاوش ترانشه‌ای در ابعاد ۱۰ در ۱.۱۰ متر در میانه نیمه غربی تپه ایجاد و در ابتدا در مرکز ترانشه فضایی محدود به ابعاد ۱۰ در ۴ متر (همان ترانشه فصل نخست)، مورد کاوش قرار گرفت. در این فصل فضای درنظرگرفته شده در راستای طولی شرقی غربی به طور کامل کاوش گردید و ساختار معماری پدیدارشده کامله مشخص گردید. پس از خواناسازی فضای راهرو و فضای مرکزی آرامگاه، ابعاد ترانشه در گوشه جنوب شرقی افزایش یافته و کاوش گردید.
براساس گزارشی که از دکتر فوریه پزشک مخصوص ناصرالدین شاه و محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات وقت برجای مانده است، باتوجه به توصیف دقیق و ترسیم ویژگیهای ساختاری اثر، همچنین به درستی بر دوره زمانی اثر نیز اشاره شده است. از ضروریات مطالعه دوره‌های فرهنگی در مطالعات باستانشناختی، وجود آثار، شواهد و یافته‌های فرهنگی است که کمیت آن تا حدود زیادی بر دقت نتایج تأثیرگذار است. از دوره فرهنگی سلوکی باتوجه به مدت زمان محدود حکومت یونانی‌ها بر ایران آثار و شواهد محدودی برجای مانده است. همچنین، باتوجه به این که سلوکیان بیگانگانی بودند که با اعمال زور و هجوم خصمانه حاکمیت بر ایران را در دست گرفتند، لذا از پیشینه فرهنگی در این سرزمین برخوردار نبودند. از این منظر یافتن آثار و شواهد معرف فرهنگ سلوکی ارزشمند و حائز اهمیت است.
تپه نقاره‌چی یکی از معدود آثار معرف دوره سلوکی است که کاوش باستانشناختی آن می‌تواند در شناخت شیوه‌های معماری و فرهنگ سلوکی موثر باشد. در نتیجه کاوش فصل دوم تپه نقاره‌چی ساختار منظم معماری، معرف بنایی منفرد مشخص شد. از این اثر نه یافته فرهنگی قابل توجهی (به منظور تعیین گاهنگاری)، به دست آمد و نه سند تاریخی مکتوبی در دست است. به نظر می‌رسد جهت تعیین دوره زمانی تپه نقاره‌چی باید به شیوه تدفین و عناصر و ویژگیهای معماری استناد نمود و با مقایسه اثر با نمونه‌های مشابه تا حدودی به تحلیل زمانی آن پرداخت.
از دیگر مشکلات مطالعات باستانشناختی تپه نقاره‌چی، غارت‌های صورت گرفته در دوره‌های گذشته است که اشیاء (احتمالی)، همراه با تدفین را خارج نموده و از بین برده‌اند. لذا، به طور کلی هیچگونه شیء یا بقایای فرهنگی جهت تاریخگذاری از تپه نقاره‌چی بهدست نیامد. براساس متون تاریخی و یافته‌های باستانشناختی در دوران تاریخی، نزدیکترین آثاری که بتوان تپه نقاره‌چی را با آن‌ها مقایسه نمود، نوعی سنت یا آئین تدفینی در دوره هلنی و سلوکی است که البته تاکنون در میان مرزهای جغرافیایی و سیاسی ایران کشف و شناخته نشده است. به همین منظور در خارج از مرزهای ایران اگر بتوان شواهد و مستنداتی مشابه با تپه نقاره‌چی را جستجو نمود، شرق آناتولی و مناطق شرقی فرهنگ هلنی، نزدیکترین حوزه جغرافیایی است که تاکنون آثاری مشابه با تپه نقاره‌چی در آن شناسایی و کاوش شده است.
مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد که سنت تدفین با روش ایجاد گور تپه‌ها (تومولوس)، از هزاره سوم قبلازمیلاد رایج بوده که در دوره پس از هخامنشی و هلنی در مناطق تحت نفوذ فرهنگ هلنی به شکلی غنی‌تر و پُرتکلف تداوم می‌یابد. این نکته که در ایجاد تومولوس‌ها بر بلندی، وسعت و نیز قرار گرفتن آن‌ها در مجاورت آبراهه‌ها تاکید دارد، مبحثی ظریف است که در ایجاد تپه نقاره‌چی نیز رعایت شده است. ایجاد تپه‌ای بلند (احتمالاً بیش از ۱۰ متر ارتفاع، در مجاورت رودخانه گامسیاب)، از جمله ویژگیهای مکانی تپه نقاره‌چی است. قطر تومولوس‌ها از حدود ۲۵ متر تا ۶۵ متر متغیر است. اگرچه اکثر آن‌ها بین ۳۰ تا ۴۰ متر قطر دارند، در بسیاری از موارد، به ویژه در ترواد و لیدیا، آن‌ها در دسته‌های خانوادگی قرار می‌گرفتند و هر تومولوس از فراز سایرین قابل مشاهده بود. باید توجه نمود که تپه نقاره‌چی، پشت‌های منفرد در میانه دشتی مسطح است که از دوردست قابل روئیت است. چنانچه تپه نقاره‌چی را در منظر تاریخی و طبیعی آن بررسی نماییم، این اثر از نظر ساختاری دارای تمامی ویژگیهای تومولوس‌های سنت یونانی (هلنی)، است.
نکته دیگری که در بررسی تومولوس‌ها به آن توجه می‌شود میزان ثروت موجود در تومولوس‌ها و سازه‌های مقبره و هدایای مرتبط با آن است. احداث یک بنا منحصراً جهت تدفین یک فرد و نیز اختصاص و تهیه تابوت سنگی تراش خورده بیانگر اهمیت جایگاه اجتماعی و سیاسی فرد متوفی است که او را در ردیف سرداران، جنگاوران و حتی شاه قرار می‌دهد. همانطور که در گزارش‌های مربوط به بررسی تومولوس‌ها آمده است، تومولوس‌های دوره ایرانی در امتداد رودخانه گرانیکوس نیز نمادی از وضعیت سیاسی فرهنگی منطقه بودند. اما، ساخت آن‌ها به جای ویژگیهای مدنی، به دلیل رقابت اشرافی انجام شد و سازندگان بیشتر بر اندازه، تعداد و موقعیت استراتژیک تمرکز کردند تا انجمن‌های افسانه‌ای در این منطقه. به کارگیری مواد و مصالح خاص مانند آجر، خشت و سنگ، ایجاد بنایی با پلان مشابه و نزدیک به بناهای آرامگاهی هلنی و یونانی رومی، مکان گزینی خاص در مرکز دشت و نزدیک به رودخانه بزرگ و دائمی، تماماً ویژگی‌هایی است که تپه نقاره‌چی را در ردیف آثار با شاخصه هلنی و یونانی قرار می‌دهد. تداوم کاوش در تپه نقاره‌چی می‌تواند شواهد و اطلاعات بیشتری جهت روشن ترشدن بازه زمانی و تفکرات فرهنگی و سیاسی پدیدآورندگان این اثر در اختیار قرار دهد.
