از روس‌ها متنفرم/ به رقابتی کردن بخش «هویت ملی» انتقاد دارم/ پرداختن به تاریخ زکات فعالیت‌های من است

به گزارش خبرنگار ایلنا، یکی از بسترهای مناسب برای پرداختن به مفاخر کشور هنرهای نمایشی است. به واسطه آثار دراماتیکی که بر اساس منابع موثق تاریخی نوشته می‌شوند، می‌توان شخصیت‌های تاریخی مهجور و کمتر شناخته شده را به مخاطبان امروزی تئاتر معرفی کرد. بخصوص اینکه در دوره‌ای قرار داریم که تزریق روزانه انبوه اطلاعات و دیتاهای درست و ناردرست حواس و تمرکز تمام اقشار جامعه، بخصوص نوجوانان و جوانان را به سوی خود جلب کرده است. 

از طرفی پرداختن به شخصیت‌های مهم تاریخی کشور به دلیل تعدد آن‌ها، بر دشواری کار افزوده است. نبود منابع موثق تاریخی و البته وجود نگاه‌های سلیقه‌ای به بخش‌هایی از تاریخ کشور و تعدادی از افراد، گاه غفلت‌هایی را رقم زده است. بی‌راه نیست اگر بگوییم که جشنواره تئاتر فجر بستر فرهنگی مناسبی برای پرداختن به شخصیت‌های مهم و فراموش شده تاریخی است. 

در چهل و دومین جشنواره تئاتر فجر چند بخش جدید به دیگر بخش‌های دیگر افزوده شده که «هویت ملی» یکی از آن‌هاست. «ثقه الاسلام» نام نمایشی است که از تبریز در این بخش حضور یافته است. این اثر به قلم امیر علیزادگان و کارگردانی امیر حجازی به مدت هفتاد دقیقه به زندگی میرزارعلی تبریزی می‌پردازد؛ شخصیتی که هنوز هم برخی نسبت به آن دافعه دارند و او را آدمی مهم و مفید تلقی نمی‌کنند. با این‌حال میرزاعلی تبریزی معروف «ثقه الااسلام کلینی» یکی از مبارزات متفکران نهضت مشروطه به حساب می‌آید.

این نمایش و عوامل آن به جشنواره تئاتر فجر امسال دعوت شده‌اند. امیر حجازی، کارگردان نمایش «ثقه الاسلام» درباره جزییات این اثر و اهمیت شخصیت‌های مهجور و مهم تاریخی با ایلنا گفتگو کرد. 

شما نمایش «ثقه‌الاسلام» را در چهل و دومین جشنواره تئاتر فجر دارید که موضوع آن مشروطه است. برای آشنایی بیشتر مخاطبان با شما، کمی از فعالیت‌های گذشته‌تان در این راستا بگویید. 

من «بام‌ها و زیر بام‌ها» اثر زنده‌یاد غلامحسین ساعدی را سال هشتاد و هشت روی صحنه بردم که تا پیش از آن در سال‌های بعد از انقلاب اجرا نشده بود. تنها آثار اجرا شده از غلامحسین ساعدی تا آن مقطع دو اثر دانشجویی بود. که آن هم با نام مستعار دکتر؛ که گوهر مراد بود، کار شده بود. دو سال قبل هم نمایش «سرد سرخ تبریز» کار کردم که آن هم درباره مشروطه بود و در جشنواره مقاومت دو سال پیش به دبیر آقای نیلی به نمایش درآمد.

در دوران مشروطه روس‌ها به جنازه‌ها بی‌حرمتی می‌کرده‌اند و مانع دفن اجساد می‌شدند. آن‌ها پس از کشتن و به دار کشیدن مجاهدان آن‌ها را از وسط دو شقه می‌کرده‌اند و هر قسمت از بدن آن‌ها را در دروازه شهر به تیر چوبی می‌بسته‌اند. این اجساد تکه شده یک هفته تا ده روز از دوازه شهر آویزان می‌مانده‌اند. اطراف این اجساد سرباز می‌گذاشته‌اند تا کسی آن‌ها را پایین نیاورد. 

نمایش «سرد سرخ تبریز» هم درباره میرزاعلی تبریزی بود؟

این نمایش با به دار کشیده شدن «ثقه الاسلام» و روایت وقایع تبریز شروع می‌شد. در این نمایش سه زن حضور داشتند که همسر اعدام شدگان بودند. یکی از آن‌ها همسر دوم «ثقه‌الاسلام» بوده، دیگری دختر علی مسیو و سومی دختر شیخ سلیم بوده است. اما قصه فقط به دار کشیدن نبوده و روس‌های نانجیب کار دیگری هم می‌کرده‌اند که بسیار هم فجیع بوده! تبریز شهری مذهبی بوده که اهالی آن شیعه بوده‌اند. ما ترک‌ها اصطلاحی داریم که فارسی آن می‌شود؛ جنازه نباید زمین بماند. در دوران مشروطه روس‌ها به جنازه‌ها بی‌حرمتی می‌کرده‌اند و مانع دفن اجساد می‌شدند. آن‌ها پس از کشتن و به دارکشیدن مجاهدان آن‌ها را از وسط دو شقه می‌کرده‌اند و هر قسمت از بدن آن‌ها را در دروازه شهر به تیر چوبی می‌بسته‌اند. این اجساد تکه شده یک هفته تا ده روز از دوازه شهر آویزان می‌مانده‌اند. اطراف این اجساد سرباز می‌گذاشته‌اند تا کسی آن‌ها را پایین نیاورد. این کار دو دلیل داشته؛ یکی اینکه توهین کنند و به مردم بگویند ما نمی‌گذاریم شما جنازه‌ها را دفن کنید. دوم اینکه عبرتی برای دیگران باشد. الان نمایش «ثقه الاسلام» سومین کار من با موضوع مشروطه است. اولی که اثر دکتر غلامحسین ساعدی است در جشنواره‌ای حضور نداشت و فقط به اجرای عموم رسید. در کل سه اثر اجرای عموم داشته‌اند. 

آیا در ادامه فعالیت‌های‌تان باز هم آثاری در رابطه با مشروطه را روی صحنه خواهید برد؟ 

من از آن دسته کارگردان‌هایی هستم که آثار کلاسیک دنیا را کار کرده‌ام. شاید جزو معدود کارگردان‌هایی هستم که سه نمایشنامه از آرتور میلر را روی صحنه برده‌ام. «همه پسران من»، «چشم‌اندازی از پل» و «دشمن مردم» آثاری از میلر هستند که آن‌ها را روی صحنه برده‌ام.

عکسی از اجرای «ثقه‌الاسلام» که آبان‌ماه امسال در تبریز اجرا شده است/ عکس امیر پورفرج

«دشمن مردم» اثر هنریک ایبسن نویسنده نروژی نیست؟ 

بله درست است اما آرتور میلر برداشتی از این نمایشنامه داشته که من همان را کارگردانی کردم. از جان بوینتن پریستلی یا جی بی‌پرستیلی و دیگران هم آثاری را روی صحنه برده‌ام. نام من پس از آقای هادی مرزبان در بنیاد اکبر رادی ثبت است و شش اثر از زنده‌یاد رادی را کار کرده‌ام. تمایل دارم یواش یواش به تاریخ بپردازدم و زکاتم را اینگونه پرداخت کنم؛ چون شاهد فراموشی‌اش هستم. 

تاریخ مشروطه جزو لاینفک تاریخ ایران است. نهضت مشروطه اتفاق میمونی بود که متاسفانه ابتر ماند. اگر قرار است امروز از استبداد ستیزی و ظلم ستیزی صحبت کنیم، به هرحال مشروطه خاستگاه این قضیه بوده است. 

چطور شد به سراغ شخصیتی رفتید که خیلی کم از او شنیده‌ایم؟ 

علت اصلی تولید و اجرای این اثر همانی است که خودتان هم گفتید؛ اینکه از میرزاعلی تبریزی کم شنیده‌ایم. از طرفی نسل جوانان حال حاضر ما با تاریخی که داشته‌ایم، بیگانه است. من در مورد حوزه جغرافیایی خودمان یعنی آذربایجان و تبریز صحبت می‌کنم. به هرحال تاریخ مشروطه جزو لاینفک تاریخ ایران است. نهضت مشروطه اتفاق میمونی بود که متاسفانه ابتر ماند. اگر قرار است امروز از استبداد ستیزی و ظلم ستیزی صحبت کنیم، به هرحال مشروطه خاستگاه این قضیه بوده است. 

این چندمین اثر شما درباره مشروطه است؟ به نظر می‌رسد چندگانه‌ای از مشروطه را در نظر دارید. 

«ثقه الاسلام» سومین نمایشی است که من درباره مشروطه کار کرده‌ام. اگر بخواهم گریزی در میانه این مبحث ایجاد کنم باید بگویم الان هم دارم روی پروین اعتصامی کار می‌کنم. به هر حال مشروطه برای من بسیار مهم است و به این بخش از تاریخ کشورمان علاقه دارم. 

به خاطر همین علاقه ابتدا به سراغ شخصیت‌های تبریز و آذربایجان در دوران مشروطه می‌روید؟ 

بله و خب دوست دارم دوستانی که شهرهای دیگر هستند و مشروطه به آن‌ها هم ربط دارد، هم اثر را ببینند و درباره شخصیتی چون میرزاعلی تبریزی بیشتر بدانند. به هرحال مشروطه به همه ربط دارد. دیگران هم در این زمینه به هر طریقی سهیم هستند. میرزا علی تبریزی شاید ظاهرا متعلق به تبریز باشد اما در واقع اینطور نیست و یک خرد جمعی در ایران وجود داشته که منجر به اتفاقات آن دوران شده است. 

 از روس‌ها متنفر بوده و خواهم بود مگر اینکه واقعا اتفاقی بیفتد و نشان دهند که خلاف آنچه بوده‌اند، هستند که بعید می‌دانم اینطور باشد. 

دوره مشروطه به نوعی روی دوران پس از خود تاثیرات بسیار داشته است.

همینطور است و خب می‌توان گفت «ثقه الاسلام» به نوعی پدر معنوی مشروطه است. این شخص که عنوان شهید به او داده‌اند بسیار مظلوم واقع شده است. شاید مستحضر باشید که میرزا علی تبریزی و هفت نفر دیگر در روز عاشورا بالای دار می‌روند که قبل‌تر ضمن توضیح درباره نمایش «سرد سرخ تبریز» درباره‌اش گفتم. این را هم بگویم که من از روس‌ها متنفر بوده و خواهم بود مگر اینکه واقعا اتفاقی بیفتد و نشان دهند که خلاف آنچه بوده‌اند، هستند. که بعید می‌دانم اینطور باشد. 

تا همین یکی، دو سال گذشته ما نمی‌توانستیم از این شخصیت در تبریز نام ببریم. اما خوشبختانه مقام معظم رهبری درباره ثقه الاسلام صحبت‌هایی کرده بودند که کلیت عامیانه‌اش این بود که صحبت‌های منفی را کنار بگذارید. 

در کل مواجهه با تاریخ امر دشواری است؛ بخصوص اگر بخواهیم اثری را بر اساس واقعیت و منابع تاریخی موثق روی صحنه ببریم. حال در این میان پرداختن به برخی شخصیت‌ها به دلایل مختلف بر این دشواری می‌افزاید. 

کلا برای تولید و اجرای نمایش «ثقه الاسلام» سختی‌هایی را متحمل شدیم. تا همین یکی، دو سال گذشته ما نمی‌توانستیم از این شخصیت در تبریز نام ببریم. اما خوشبختانه مقام معظم رهبری درباره ثقه الاسلام صحبت‌هایی کرده بودند که کلیت عامیانه‌اش این بود که صحبت‌های منفی را کنار بگذارید. در همان مقطع باب باز شد. در ادامه بود که آقای سید محمدرضا میرتاج‌الدینی نماینده تبریز، آذرشهر و اسکو در مجلس شورای اسلامی، آمدند و با کمک مجلس چهاردهم مردادماه امسال همایش یا برزگداشتی برای آقای ثقه الاسلام کلینی برگزار کردند. من مشغول تولید نمایشم بودم که این اتفاقات مزید بر علت شد تا درباره این شخصیت فضا کمی تلطیف شود. به نظرم این تغییر نگاه‌ها جای خوشحالی دارد.

عکسی دیگر از اجرای «ثقه‌الاسلام» در شهر تبریز

شما پیش از حضور در جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر نمایش «ثقه الاسلام» را در تبریز اجرا کرده بودید؟ 

بله،که خدا را شکر با استقبال عموم هم مواجه شد. تاریخ‌دان‌ها و اساتید و بزرگان اقوام در تبریز به دیدن اثر آمدند. در کل بسیارتجلیل شدیم و مورد تشویق قرار گرفتیم؛ از امام جمعه تبریز گرفته تا خانه توسعه آذربایجان و شورای شهر به کار ما توجه نمودند و ما را مورد تجلیل قرار دادند. به هرحال زمانی که اثری با استقبال مواجه می‌شود به این معنا است که مورد پسند واقع شده است. 

حین اجرای نمایش جوان‌ها می‌گفتند ما نمی‌دانستیم چنین شخصیت‌هایی داریم و فقط جومونگ و سوسانو را می‌شناسیم...

آنچه طی این روند برایتان اهمیت داشته و منجر به موفقیت نمایش شده را چه مواردی می‌دانید؟ 

آنچه برای من اهمیت داشته بحث محتوایی نمایش است. همین که اسم «ثقه‌الاسلام» مطرح شده و روی بخشی از تاریخ معطوف شده‌ایم اتفاق خوبی است. یکی از اهداف من برای پرداختن به چنین آثاری توجه نسل‌های جدیدتر به تاریخ است و حین اجرای نمایش در تبریز جوان‌ها هم آمدند و تشکر کردند. برخی از آن‌ها می‌گفتند ما نمی‌دانستیم چنین شخصیت‌هایی داریم و فقط جومونگ و سوسانو را می‌شناسیم که از برخی دیگر از شخصیت‌های دیگر هم نام بردند. 

معمولا تولید چنین آثاری را یکی از نهادها و سازمان‌ها به عهده می‌گیرد و خب حضور شما در جشنواره و بخش «هویت ملی» این رویداد، بر اساس دعوتی بوده که از شما و اثرتان صورت گرفته است. 

بله ما نیز حامی داشتیم و قرار شد شهرداری صفر تا صد کار را به عهده بگیرد؛ که همینطور هم شد. در این رابطه از شهرداری و آقای یعقوب هوشیار شهردار تبریز تشکر می‌کنم که از ما و نمایش‌مان حمایت کردند. در آن مقطع گاردهایی نسبت به اثر وجود داشت و افرادی بودند که با میرزا علی تبریزی و تولید اثری درباره او مخالف بودند. به هر حال همان افرادی که آن دوران بوده‌اند، همچنان وجود دارند. حتی به امام جمعه ما حمله کردند و عتاب نمودند! شهرداری هم مورد هجمه و عتاب قرار گرفت که آقا این چه کاری است و چرا به سراغ «ثقه الاسلام» رفته‌اید؟ شهرداری در چنین فضایی اما را مورد حمایت قرار داد. 

دلیل چنین رفتارهایی‌ عدم شناخت تاریخ و آگاهی از وقایع مهم رخ داده قبلی است. 

قضیه این است که آن عده مخالف به منافع خودشان فکر می‌کنند. شما رسانه‌ها ارباب جراید هستید بهتر از من در جریان چنین منفعت‌طلبی‌هایی هستید. آقای هوشیار در چنین شرایطی گفت برو و نگران چیزی نباش و نترس و هرکاری لازم است انجام بده. یک شهردار منطقه‌ای هم داریم که آقای علی‌اکبر زنوزی نام دارند و بسیار آدم خوبی هستند. اگر اشتباه نکنم ایشان در دوره‌ای معاون شهردار منطقه شانزده تهران بوده‌اند. ایشان هم از ما حمایت کردند و لازم می‌دانم تشکر کنم. در ادامه شهردار منطقه دو تبریز هم حامی پروژه شدند و تا آخر و تا لحظه حرکت به سمت تهران، ما را مورد حمایت قرار دادند که جا دارد از ایشان هم تشکر کنم. از معاون مالی شهرداری منطقه دو هم که در این اوضاع اقتصادی موجود ما را یاری کردند هم ممنونم. لازم می‌دانم از آقای کاظمی معاون فرهنگی شهرداری منطقه دو تبریز هم بابت حمایت‌هایی که داشتند تشکر کنم. حمایت‌های معنوی برایم خیلی اهمیت داشت و همین که برخی دوستان و نمایندگان و دیگر مسئولان به ما برای پرداختن به شخصیتی چون میرزاعلی تبریزی قوت قلب دادند، اتفاق بزرگ و خوشایندی است. 

در این میان اداره ارشاد شهرتان چقدر شما را مورد حمایت قرار داده؟ 

واقعیت این است که ما از اداره ارشاد تبریز خیری ندیدیم. 

از دشواری‌هایی بگویید که در تولید و ارائه اثری تاریخی وجود دارد. 

به هرحال پرداختن به وقایع و شخصیت‌های تاریخی سختی‌های خودش را دارد. منابع قابل استناد زیاد نیست و خب زمانی که قرار است به واقعه‌ای تاریخی بنا بر روایت‌ها و منابع معتبر بپردازیم کار دشوارتر می‌شود. کلا بازسازی تاریخ سختی‌های خودش را دارد چون همه چیز باید درست باشد. 

آنچه در اینگونه آثار مد نظر شماست، فضای رئالیسیتی است؟ 

بله و خب من در این رابطه حساسیت‌هایی دارم که در نوع خود مصیبت‌نامه است. برای من همه چیز باید سر جای خودش باشد. الان عینکی که روی چشم من است متعلق به آقای ثقه الاسلام است که موزه آن را به من کادو داده است. 

ویژگی کارتان را چه مواردی می‌دانید یا واضح‌تر اینکه موردی هست که نمایش «ثقه الاسلام» را از دیگر آثار جشنواره متمایز کند؟ 

بله اتفاقا در این زمینه اتفاقات خوبی افتاده است. نمایش ما اولین اثری است که دکور آن دیجیتالی است. البته چنین اتفاقی و چنین استفاده‌هایی قبلا در تهران رخ داده است. تمامی دکور ما دیجیتالی و بر اساس موشن گرافی است که در بضاعت و توانمان بوده است. لوکیشن‌هایی که می‌خواستیم را بازسازی شده‌اند؛ مثلا کنسول‌گری روس یکی از این لوکشین‌هاست. برای باقی لوکشین‌ها از خانه‌ها و اماکن تبریز عکاسی کردیم که روی آن‌ها کار شد. می‌خواستیم همزمان با ایجاد جذابیت برای مخاطبان، خانه‌های قدیمی تبریز را به آن‌ها نشان دهیم. یعنی مخاطبان تهرانی می‌توانند حین دیدن نمایش «ثقه الاسلام» تعدادی از خانه‌های قدیمی تبریز را هم ببیند. امیدوارم اثر مقبول افتد و برای رسیدن به مقصود تمام توان خود را به کار گرفته‌ایم. 

از نحوه حضورتان در چهل و دومین جشنواره تئاتر فجر بگویید. 

آقای کاظم نظری از دوستان بنده هستند و من خواهش کرده بودم که اثر را در اجرای عمومی که داشتیم، ببینند و این اتفاق دوبار افتاد. ایشان برای رونمایی از اثر آمدند و کار را دیدند و خوششان آمد. اصلا یکی از افرادی که به من دلگرمی داد آقای نظری بود. ایشان گفتند من دبیر جشنواره آقای حامدسقاییان را می‌آورم که کار را ببیند. اینگونه بود که آقای حامدسقاییان در اجرای افتتاحیه نمایش «ثقه الاسلام» حضور یافتند و برای حضور در جشنواره، اجرای ما را دیدند. ایشان همان موقع از ما برای حضور در جشنواره چهل و دوم فجر دعوت کردند. حتی من گفتم تمایلی به شرکت در بخش مسابقه نداریم و این چند دوره هم که به جشنواره فجر آمده‌ام به خاطر بچه‌های گروه بوده است. 

در نهایت اثرتان در بخش «هویت ملی» قرار گرفت و رقابتی در کار نخواهد بود؟ 

بله اثر ما در بخش «هویت ملی» جشنواره روی صحنه می‌رود. قرار نبود این بخش رقابتی باشد اما در روزهای آخر بود که این بخش هم مسابقه‌ای شد. 

یعنی با دیگر آثار حاضر در بخش مسابقه تئاتر ایران رقابت خواهید کرد؟ 

خیر اینطور نیست. دو روز مانده به افتتاحیه جشنواره این موضوع اعلام شد که آثار بخش «هویت ملی» با یکدیگر رقابت خواهند کرد. تعداد آثار این بخش دوازده نمایش است که توسط داوران مورد ارزیابی قرار خواهند گرفت و در نهایت برگزیدگانی معرفی خواهند شد. 

شما با کلیت و جزییات این اتفاق موافقید؟

به هرحال رقابتی شکل خواهد گرفت و در ادامه باید ببینیم چه خواهد شد. اما خب انتقادهایی هم وجود دارد. مثلا با اینکه آثاری از تهران در این بخش حضور دارند، موافق نیستم. اگر مسابقه‌ای نبود اصلا در این زمینه مشکلی وجود نداشت. مثلا گروهی که حدود یک ماه تا چهل و پنج روز با دکور و نور و همه موارد در تالار وحدت اجرا رفته در بخش مسابقه قرار دارد. بعد شما حساب کنید گروه ما و هنرمندی چون رضا صابری از مشهد، احسان جانمی از اصفهان و دیگرانی که از راه دور به پایتخت می‌آییم، باید با چنین اثری رقابت کنیم. گروه یا گروه‌های تهرانی اجرای‌شان را می‌روند و ما باید شب قبل از اجرا با خستگی راه، تازه دکور بزنیم. پس از اجراهایی که داریم هم باید جمع کنیم و به شهرمان برگردیم. 

عکسی دیگر از نمایش «ثقه‌الاسلام»

از فعالیت‌های آینده‌تان بگویید.

میرزا حسن رشدیه بنیانگذار اولین مدرسه نوین ایران یکی از شخصیت‌هایی است که در یکی از آثارم به او خواهم پرداخت. میرزا امیر و عباس میرزا هم دیگر شخصیت‌های تاریخی هستند که به آن‌ها می‌پردازم. در کل این افراد و سوژه‌ها را پشت هم چیده‌ام تا اگر عمر یاری دهد روی آنها کار کنم و درباره‌شان نمایشی را اجرا نمایم.

اگر ناگفته‌ای مانده درباره‌اش توضیح دهید. 

من از دوستان و مخاطبان می‌خواهم بیایند و کار را ببیند و اینکه ما پر تعدادترین اجرا را داریم و طی سه روز پنج اجرا خواهیم داشت.