یادگارِ ماندگار دکتر محمد معین در شرق تهران

به گزارش ایلنا، متن یادداشت غلامرضا امیرخانی به شرح زیر است: 

در روزهای اخیر این توفیق را داشتم که مستند جذاب و خوش ساختی را در شبکه مستند تماشا کنم با عنوان «زندگی در میان واژگان» به کارگردانی حنیف شهپر راد و تهیه‌کنندگی مصطفی رزاق کریمی. شروع فیلم با نمایی از خانه دکتر محمد معین در محله چهارصد دستگاه تهران بود که موجب شد از همان آغاز برنامه، با دقت بیشتری به آن بنگرم. استفاده از اسناد و تصاویر آرشیوی و گفتگو با منسوبین و شاگردان دکتر معین، از عوامل جذابیت فیلم بود. 

از دست اندرکاران «چونان سرو» شنیدم که این مجموعه ده قسمت دارد و در هر قسمت به زندگی و کارنامه علمی یکی از بزرگان فرهنگ این مرز و بوم پرداخته می‌شود. 

امیدوارم که کل مجموعه در همین حد و کیفیت باشد. 

اهالی شرق تهران با نام محله چهارصد دستگاه آشنا هستند. محله‌ای که در سال ۱۳۲۳ شمسی و توسط بانک رهنی بنیان‌گذاری شد. چهارصد باب خانه تقریبا هم شکل در محدوده خیابانی که زمانی فرح آباد نام داشت و امروزه به سبب اتفاقات مهمی که در جریان انقلاب شکوهمند اسلامی در بهمن سال ۵۷ در آن رخ داد، پیروزی نامیده می‌شود. 

مهندس علی اکبر صادق، طراح ساختمانهای محله، فارغ التحصیل معماری از آکادمی هنرهای زیبای بروکسل بود. وی در بازگشت به ایران طرحی را به دولت پیشنهاد کرد که برپایه‌ی آن سازه‌هایی ارزان‌بها ساخته شود. آن ساختمان‌ها الگوبرداری از سازه‌های مسکونی اروپا بود. همه‌ی ساختمان‌ها یک شکل و برپایه‌ی عناصر معماری ایرانی ساخته و بدین‌گونه بود که هر خانه، ایوان، حیاط و بهارخواب داشت. طرح او از سوی دولت پذیرفته و از آن پس الگویی برای خانه‌سازی در تهران و شهرهای بزرگ کشور شد. در آغاز دولت قصد داشت ساختمان‌ها را در اختیار خانواده کارکنان و مهندسان آلمانی بگذارد که در ایران سرگرم ساخت و مونتاژ هواپیماهای جنگی در صنایع دفاعی ایران بودند، اما با پایان گرفتن جنگ جهانی دوم و شرایطی که برای کشور آلمان پیش آمد، بنا بر این شد که خانه‌های ساخته شده در اختیار فرهنگیان قرار گیرد (به نقل از سایت امرداد). ساختمان‌های چهارصد دستگاه هر کدام دو واحد جداگانه (دوبلکس)، در یک یا دو اشکوب، بودند. اکنون بیش‌تر آن‌ها از میان رفته‌اند و تنها دو یا سه بنا بر جای مانده است. 

مطابق اسناد موجود، محله چهارصد دستگاه در ابتدا با عنوان کوی بوعلی نامگذاری شده بود. به همین سبب معابر و کوچه‌های آن ارتباطی با ابن سینا، دانشمند بزرگ ایران زمین دارد. خیابان‌ها و کوچه‌هایی با عنوان: قانون، شیخ الرئیس، اشارات، شفا، ستاره، اسرار، نجات، افشنه و البته کتابخانه‌ای که در سال ۱۳۷۲ افتتاح شد با نام: کتابخانه عمومی ابن سینا و ایستگاه متروی خط چهار که ابتدا شیخ الرئیس نام داشت و پس از مدتی به ابن سینا تغییر نام داد. از آن جا که افتتاح این محله در زمان نخست وزیری قوام السلطنه بود، خیابان و مدرسه‌ای هم در این محله با نام قوام وجود داشت که بعدها به دبیرستان قیام و امروز به آسیه تغییر نام یافته است. 

طراحی مناسب معابر محله و خلوتی آن به نسبت محلات مجاور، برای کودکان و نوجوانان منطقه، مکان ایده آلی را پدیدآورده بود تا در جای جای آن بساط فوتبال (یا همان گل کوچیک) پهن کنند. ملزومات یک جفت تیردروازه قابل حمل و یک توپ پلاستیکی بود. من هم که از اواخر دهه پنجاه تا اواسط دهه نود به طور مستمر در این محله با همبازیان قدیم فوتبال بازی می‌کردم، خاطرات فراوانی دارم از آن جمله: 

از مرحوم مادرم شنیده بودم که دکتر محمد معین در این محله سکونت داشته است ولی جای دقیق آن را نمی‌دانستم. یک روز در اواسط دهه شصت و پس از اتمام بازی فوتبال از مسیر دیگری و از سمت جنوب غرب محله چهارصد دستگاه به سمت خانه برمی‌گشتم که به طور اتفاقی بر در چوبی یک حیاط قدیمی، پلاک برنجی بیضی شکل کوچکی را دیدم که روی آن حک شده بود: محمد معین. در برگشت به خانه، مکان دقیق آن را به مادر گفتم و او هم تایید کرد و افزود: یکی از آشنایان هم چند سالی در ایام بیماری و خانه‌نشین شدن دکتر معین، به آنجا می‌رفته و همدم همسر و فرزندان وی بوده است. 

سال‌ها از این ماجرا گذشت. در دهه هفتاد مدیریت کتابخانه عمومی ابن سینا که پیش‌تر اشاره شد را از بدو تأسیس بر عهده داشتم. به مسئولان وقت شهرداری منطقه ۱۴ اطلاع دادم که منزل دکتر معین در این محله و دقیقا پشت کتابخانه ابن سیناست. خوب است این خانه را شهرداری به خانه فرهنگ تبدیل کند. آن زمان هنوز همسر دکتر معین در منزل سکونت داشت و به همین سبب خانواده با واگذاری خانه موافقت نکردند ولی بزرگداشتی در کتابخانه ابن سینا در سال ۱۳۷۳ برای این استاد برجسته برگزار شد. خوشبختانه پس از چند سال و در اوایل دهه هشتاد این آرزو جامه عمل پوشید و خانه دکتر معین و خانه مجاور آن که متعلق به مرحوم امیرجاهد، موسیقیدان برجسته و پدر همسر محمد معین بود، به تملک شهرداری درآمد و تا امروز به صورت جاذبه‌ای فرهنگی در محدوده شرق تهران شناخته می‌شود.