در وبینار «کتابخانه‌های عمومی در سوئد؛ ترویج خواندن» مطرح شد؛
تعریف دقیق دیجیتال‌سازی در ارتباط با کتابخانه‌های عمومی امکان‌پذیر نیست
مدیر توسعه کتابخانه‌های عمومی وسترنورلاند سوئد اظهار داشت: دیجیتال سازی، یکی از فعالیت‌های مورد توجه در جهان است؛ فرایندی که تأثیر گسترده‌ای بر توسعه خدمات کتابخانه‌های عمومی دارد؛ شاید در حال حاضر تعریف دقیق دیجیتال‌سازی در ارتباط با کتابخانه‌های عمومی امکان‌پذیر نباشد، اما می‌دانیم کتابخانه‌های عمومی هرگز مانند گذشته نخواهند بود.
به گزارش ایلنا به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، دومین جلسه از سلسله وبینارهای فراملی «روایت‌هایی از ایده‌ها و الگوهای مدیریت کتابخانه‌های عمومی» با موضوع «کتابخانه‌های عمومی در سوئد؛ ترویج خواندن» به دبیری منصور کوهی رستمی، استادیار دانشگاه شهید چمران اهواز و با حضور پیتر بیورکمن، مدیر توسعه کتابخانه‌های عمومی وسترنورلاند سوئد و قاسم موحدیان، رئیس اداره کتابخانه‌های عمومی شهرستان زنجان به صورت مجازی برگزار شد.
در ابتدای این وبینار منصور کوهی رستمی، دبیر نشست اظهار داشت: ما به دنیال بهره‌گیری از تجارب علمی و عملی کتابخانه‌های عمومی هستیم و می‌دانیم برای اینکه این تجارب، خدمات و برنامه‌ها جنبه اجرایی پیدا کند بایستی متناسب با شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور خودمان بومی‌سازی شود.
کتابخانه‌های عمومی همواره مأموریتی تاریخی در ابعاد مختلف اجتماعی داشته‌اند که پیوند این کتابخانه‌ها با اصطلاحاتی مانند «دانشگاه مردم»، «کتابداری مدنی» و «شهروند آگاه» تأییدکننده این مأموریت تاریخی است. برای حضور موثر در فضای جامعه کتابخانه‌های عمومی بایستی بتوانند نیازهای متنوع گروه‌های مختلف اجتماعی را برآورده سازند. یکی از این گروه‌ها، گروه‌های حاشیه‌ای هستند.
وی روستائیان، سالمندان، معلولان، بیکاران، اقلیت‌های قومی و مهاجران، نوسوادان و بی‌سوادان، گروه‌های حاشیه‌نشین و محرومین اجتماعی را از گروه‌های در معرض خطر فقر اطلاعاتی دانست و گفت: دسترسی فیزیکی به اطلاعات برای غلبه بر فقر اطلاعاتی ضروری است. کتابخانه‌های عمومی در ارتقای ارزش اطلاعات معنادار و آموزش و یادگیری برای بهبود فرصت‌های زندگی، غنی‌سازی زندگی و فرار از فقر نقش دارند. خواندن و پیشرفت و تقویت مهارت‌های سواد آموزی برای پرداختن به محرومیت‌های اجتماعی ضروری است.
منصور کوهی رستمی با اشاره به تنوع برنامه‌های کتابخانه‌های عمومی بر اساس نیازهای محلی و منافع اجتماعی، به نمونه‌هایی از برنامه‌های کتابخانه‌های برنده جایزه نوآوری EIFL اشاره کرد. وی گفت: جایزه نوآوری کتابخانه‌های عمومی EIFL برای همه کتابخانه‌های عمومی و کتابخانه‌های اجتماعی در کشورهای در حال توسعه طراحی شده و از سال ۲۰۱۱ در مجموع ۴۶ کتابخانه عمومی از کشورهای مختلف برنده این جایزه شده اند.
در ادامه پیتر بیورکمن، مدیر توسعه کتابخانه‌های عمومی وسترنورلاند سوئد ضمن ابراز خرسندی از حضور در این وبینار، اظهار داشت: امیدوارم به اشتراک‌گذاری این تجربیات شما را در توسعه کتابخانه‌های عمومی ایران یاری کند. من در حال حاضر در اومه، بخش شمالی کشور زندگی می‌کنم و سال‌ها در استکهلم، پایتخت سوئد بوده ام. هم به عنوان کتابدار در سطح عمومی شهرداری و هم به عنوان کتابدار توسعه عملکردهای استراتژیک در سطح ایالتی و منطقه‌ای فعالیت داشته‌ام و حوزه مورد علاقه‌ام کتابخانه‌های عمومی است؛ نوعی از کتابخانه که در سوئد با توجه به قانون، صرف نظر از سن، پیشینه قومی، دین، طبقه اجتماعی و… برای عموم مردم است. در قانون سوئد استفاده از کتابخانه عمومی برای مردم باید رایگان باشد و بودجه آن عمومی و بر اساس مالیات است.
وی با اشاره به زیرساخت‌های کتابخانه‌های عمومی در سوئد، اظهار داشت: ما برای کتابخانه‌های عمومی سه زیرساخت ملی، منطقه‌ای و محلی یا شهرداری داریم که مهم‌ترین آن‌ها سطح محلی است. در سود ۲۹۰ شهرداری خودگردان وجود دارد که هر یک کتابخانه عمومی سازمان خود را دارند. تا سال ۲۰۲۰ حدودا ۱۰۸۰ کتابخانه عمومی در سوئد به وجود آمده است. در سطح ملی، کتابخانه سلطنتی در استکهلم وظیفه هماهنگی کتابخانه‌های کشور را بر عهده دارد و شورای هنر سوئد مسئول اهداف ملی بخش فرهنگی است. در سوئد کتابخانه‌های عمومی عمدتا به عنوان سازمان فرهنگی مورد توجه هستند. با این حال این سازمان‌ها به سیاست‌های آموزشی از جمله مفهوم یادگیری مادام العمر نیز مرتبط هستند.
بیورکمن اضافه کرد: بین سطح مهم محلی و ملی، سطح منطقه‌ای به عنوان میانجی وجود دارد که مسئول بهبود هماهنگی، توسعه و کیفیت خدمات کتابخانه در شهرستان‌هایی است که سازمان کتابخانه منطقه‌ای در آن قرار دارد. من در این سطح واسط منطقه‌ای و در ارتباط مستقیم با نیازهای سطح محلی و اهداف سطح ملی کار می‌کنم. به عنوان سازمان کتابخانه منطقه ای، ما به جای داشتن مجموعه‌های خاص خود، بخش مشاوره به کتابخانه‌ها را داریم. برنامه‌های آموزشی تخصصی را در حوزه‌های موضوعی متفاوت، از جمله خدمات برای کودکان، توانمندسازی در حوزه دیجیتال، رسانه و شبکه برای مدیران کتابخانه ها، ارائه می‌کنیم. همچنین برنامه‌هایی در راستای ترویج خواندن و سواد دیجیتالی اجرا می‌کنیم.
وی با اشاره به وجود ۵۵ کتابخانه عمومی در وسترنورلاند، بیان کرد: بعضی از این مراکز، کتابخانه‌های بزرگی در مرکز شهر و بعضی کتابخانه‌های کوچک روستایی هستند. بعضی از این کتابخانه‌ها به ویژه در حومه‌ها و روستاها، هویت سازمانی دوگانه‌ای دارند و هم کتابخانه عمومی، هم کتابخانه مدرسه‌ای محسوب می‌شوند. پیش از پاندمی کرونا، سالانه یک میلیون و پانصد تا یک میلیون و هشتصد نفر از کتابخانه‌های عمومی وسترنورلاند بازدید می‌کردند. با شیوع کرونا و محدودیت فعالیت کتابخانه ها، تعداد بازدیدکنندگان کاهش چشمگیری پیدا کرد. با این حال میزان امانت کتاب‌های الکترونیک و سایر رسانه‌های دیجیتال افزایش یافت.
مدیر توسعه کتابخانه‌های عمومی وسترنورلاند تصریح کرد: در سطح منطقه ای، تمرکز ما بر فعالیت‌های استراتژیک و طولانی مدت است. دیجیتال سازی، یکی از فعالیت‌های مورد توجه در جهان است؛ فرایندی که تأثیر گسترده‌ای بر توسعه خدمات کتابخانه‌های عمومی دارد. شاید در حال حاضر تعریف دقیق دیجیتال‌سازی در ارتباط با کتابخانه‌های عمومی امکان‌پذیر نباشد، اما می‌دانیم که کتابخانه‌های عمومی هرگز مانند گذشته نخواهند بود. در واقع دیجیتال‌سازی کتابخانه‌ها را به دوره جدیدی کشاند که در آن کتابداران به عنوان گروه متخصص نقش برجسته‌ای ایفا می‌کنند. به عنوان کتابخانه منطقه ای، طی سال‌های گذشته با هدف توانمندسازی کتابداران و سایر کارکنان در حوزه دیجیتال، روی پروژه‌ای با عنوان «ابتدا دیجیتال» (digital first) فعالیت کرده‌ایم تا کتابداران بتوانند مراجعان خود، از جمله سالمندان، را در این حوزه یاری رسانده و توانمند سازند. حمایت از کتابخانه‌ها در برنامه ریزی فعالیت‌های دیجیتال، از جمله کلوب‌های کتاب‌های دیجیتال، دیدار با نویسندگان و سخنرانی‌های دیجیتال از دیگر اقدامات ما در پاییز سال جاری خواهد بود.
وی ادامه داد: از ابتدای ژانویه قرارداد حقوق کودکان در سوئد به قانون تبدیل شد. این قانون بر حق کودکان در مشارکت در فرایند تصمیم گیری، که آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد، تأکید دارد. در کشور ما کودکان همیشه گروه مورد توجه در کتابخانه‌های عمومی بوده اند. از سال ۲۰۲۰ کتابخانه منطقه‌ای با همکاری مدیران کتابخانه‌ها در وسترنورلاند، کاری را با هدف پیاده‌سازی قرارداد حقوق کودکان در قسمت‌های مختلف کتابخانه و طراحی خدمات آغاز کرد.
وی با اشاره به اهمیت مأموریت ترویج خواندن، گفت: همچنین خواندن، لازمه حضور فعال در جامعه است. بنابراین طی سه سال آینده به منظور افزایش آگاهی کتابداران درباره روش‌های ترویج خواندن بر روی پروژه‌های ملی، با تمرکز بر کودکان و نوجوانان، کار می‌کنیم. سطح رقابت بین کتابداران، به ویژه در بحث ترویج خواندن، عموما بسیار بالا است. ما سمینارهایی ترتیب خواهیم داد، محققان را درگیر می‌کنیم و پروژه‌هایی با محوریت ترویج خواندن اجرا خواهیم کرد. در حال حاضر در پروژه‌ای مربوط به کودکان ۳-۰ساله فعالیت می‌کنیم. این همکاری بین کتابخانه‌ها و حوزه سلامت کودکان است که بر خواندن به عنوان عاملی اثرگذار در توسعه زبان تأکید می‌کند. افزایش آگاهی والدین بر توسعه مهارت‌های زبانی و خواندن کودکان، حتی پیش از اینکه بتوانند صحبت کنند، تأثیر بسزایی دارد.
بیورکمن با اشاره به تأثیر شیوع کرونا در سوئد، به تعطیلی موقت کتابخانه‌ها در ابتدای پاندمی اشاره کرد و گفت: پس از تعطیلی کتابخانه‌ها خدمات غیرحضوری و خدمات خلاقانه دیجیتالی به سرعت راه اندازی شد و کتابخانه‌ها توانستند مراجعان خود را به شیوه‌های جدیدی ملاقات کنند. مشاهده توانایی کتابخانه‌ها برای تغییر متناسب با شرایط بحرانی، بسیار جالب و بیانگر انعطاف‌پذیری این مراکز بود. با این حال تأمین بودجه و منابع مالی، همواره مشکل ساز بوده است. کتابخانه‌ها باید به لحاظ مالی تأمین شوند تا در برهه‌هایی از تاریخ که شاهد تغییرات سریع و اختلال هستیم، توانایی شکوفایی و پیشرفت داشته باشند. به اعتقاد من کتابخانه‌های عمومی پیروز خواهند شد و راه‌های جدیدی برای پاسخگویی به چالش‌های جامعه پیدا خواهند کرد. یک عامل در راه موفقیت، توسعه تخصصی است؛ مانند کنفرانس امروز، به عنوان بستری جهت به اشتراک‌گذاری ایده‌ها و تجربیات، که برای بهبود شرایط کتابخانه‌های عمومی همسو با شرایط امروز ما ضروری است.
ادامه این نشست به بحث و پرسش و پاسخ اختصاص یافت. کتابداران حاضر در برنامه به بیان پرسش‌های خود در خصوص برنامه‌های کتابخانه‌های عمومی سوئد ویژه کودکان، فعالیت‌های انجام شده در حوزه دیجیتال سازی، چالش‌های پیش روی کتابخانه‌های عمومی در سوئد، برنامه کتابخانه‌های عمومی در دوره شیوع کرونا برای رفع نیاز اطلاعاتی کاربران، شیوه حفظ ارتباط با کاربران در دوره شیوع کرونا، تعامل کتابخانه‌های عمومی و سایر ارگان ها، شیوه‌های حفظ دانش منطقه‌ای و… پرداختند.
در ادامه قاسم موحدیان، رئیس اداره کتابخانه‌های عمومی شهرستان زنجان به بیان تجربیات کتابخانه‌های عمومی این شهرستان در حوزه ترویج خواندن در گروه‌های اجتماعی حاشیه‌ای پرداخت و گفت: در بحث ترویج خواندن بایستی به مساله توسعه متوازن و همین طور عدالت در خواندن و ایجاد فرصت‌های برابر برای دسترسی به متون خواندنی توجه شود. این مساله وقتی اهمیت پیدا می‌کند که در مناطق دوردست و محروم و گروه‌های حاشیه، معمولا امکان ضعیفی برای برخورداری از خدمات و امکانات سایر دستگاه‌های فرهنگی و موثر در ترویج خواندن نیز وجود دارد. .
موحدیان افزود: گروه دیگری که در زنجان به صورت ویژه در بحث ترویج خواندن مورد توجه بوده اند، نابینایان و کم بینایان هستند. در شهر زنجان کتابخانه اندیشه سپید مخصوص این قشر راه اندازی شده و طراحی، تجهیزات، و خدمات این کتابخانه صرفا برای نابینایان طراحی شده است. فعالیت‌های این کتابخانه صرفا محدود به خدمات رایج کتابخانه‌های عمومی نبوده و طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها را شامل می‌شود. در این کتابخانه بحث آموزش نابینایان و کم بینایان و جلسات مشاوره و مهارت افزایی با همکاری سایر دستگاه‌ها نظیر بهزیستی و آموزش و پرورش استثنایی بسیار اهمیت دارد. بخش غنی مجموعه کتاب گویا و امکان گویاسازی کتاب‌های منتخب اعضا، سرویس رایگان ایاب و ذهاب برای نابینایان از درب منزل تا کتابخانه و بالعکس نیز در این کتابخانه فراهم است تا اعضا بهتر بتوانند از خدمات کتابخانه بهره‌مند شده و حضور مستمری داشته باشند. اصل اساسی در این کتابخانه استفاده از مشارکت اعضا در پیشبرد کتابخانه است. بسیاری از ارتباطات اجتماعی نابینایان با یکدیگر، یا حضور در اجتماع به واسطه کتابخانه تسهیل می‌شود. این کتابخانه بخش جدایی ناپذیر و مهمی از زندگی نابینایان است و خدمات و جایگاه آن نزد نابینایان بسیار فراتر از یک کتابخانه با خدمات عادی است.
موحدیان با اشاره به لزوم توجه به کتابخانه به عنوان مرکز اجتماع، اظهار داشت: در شرایط حاضر ناگزیر از تغییر رویکرد در باب کتابخانه‌های عمومی هستیم. تغییر از گفتمان مجموعه محوری به گفتمان اجتماع محوری، می‌تواند افق‌های جدیدی برای کتابخانه‌های عمومی ایجاد کرده و منجر به ارتقای جایگاه اجتماعی کتابخانه‌های عمومی شود، کتابخانه به عنوان مرکز گفت و گو، جایی است که درباره امر عمومی بحث می‌شود. هر آنچه که در حوزه عمومی قرار داشته می‌تواند محور گفت و گو قرار گیرد. جایی که افکار خردمندانه‌ای شکل می‌گیرد که منجر به خیر عمومی و مفاهمه می‌شود.
وی اضافه کرد: موضوع دیگر در تغییر رویکرد کتابخانه ها، توجه به کارکرد و اهداف کتابخانه‌های عمومی و مشابه پنداشتن آن‌ها است. امانت کتاب و سالن مطالعه بخشی از کارکرد جاری کتابخانه‌ها هستند اما گویا جایگزین اهداف کتابخانه‌های عمومی شده اند، حال آنکه اهداف کتابخانه‌های عمومی بسیار فراتر و اصیل‌تر از این خدمات است. رسالت اصیل کتابخانه‌ها کمک به توسعه و شکوفایی استعدادهای فردی و اجتماعی و ارتقای آگاهی عمومی و کمک به ساختن جامعه‌ای بهتر در پرتو دانش افزایی و مطالعه و نظایر آن است. ما بایستی در چشم‌انداز کتابخانه عمومی همواره به این اهداف توجه داشته باشیم. اهداف مهم کتابخانه‌ها هیچ گاه کهنه و منسوخ نمی‌شوند و تغییر و تحولات اجتماعی و پیشرفت فناوری و یا تغییر ذائقه و عادات خواندن مردم و مواردی نظیر گسترش اطلاعات دیجیتال و زیست مجازی مردم این اهداف را به حاشیه نمی‌برد.
