اروپا برای گاز ایران مهم است؛ مذاکرات وین برای جهان/ از بازار افغانستان و واکنش نظامی روس‌ها غافل نشویم

فریدون برکشلی در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا، در ارزیابی برنامه‌های صادرات گاز کشور اظهار داشت: ایران به دو کشور همسایه ترکیه و عراق صادرات گاز طبیعی از طریق خط لوله دارد که میزان آن حدود ۱۲/۵ میلیارد متر مکعب در روز است. برنامه‌ریزی و علاقمندی برای افزایش صادرات به این دو کشور زیاد است، اما عوامل مختلفی برنامه‌های افزایش صادرات را کند کرده است. مصرف بالای داخلی خصوصا به صورت فصلی عامل مهمی است. در عین حال عوامل بازدارنده دیگری مانند تحریم‌ها و در نتیجه تعلل در پرداخت‌ها، عامل کاهش‌دهنده انگیزه برای صادرات است.

مزایای صادرات به همسایه‌های دیوار به دیوار

وی افزود: صادرات گاز به ترکیه از بیست و چند سال پیش شروع شد. صادرات به عراق عمدتا منبعث از پاره‌ای ضرورت‌های سیاسی، امنیتی است که روی ابعاد اقتصادی و تجاری صادرات تاثیر می‌گذارد. در عین حال، محدود بودن صادرات به کشورهای همسایه و دیوار به دیوار، پاره‌ای مزایا و محدودیت ایجاد می‌کند.

فاز پیچیده صادرات به هند و پاکستان

رئیس گروه مرکز مطالعات انرژی وین در ادامه در مورد صادرات به پاکستان گفت: دو کشور حدود چهار دهه است که بر سر موضوع گاز مذاکره می‌کنند. خط لوله گاز ایران- پاکستان- هندوستان موسوم به خط لوله گاز آسیایی یا گاهی خط لوله صلح، سال‌ها است که مورد بحث بوده است. ده‌ها اجلاس، ملاقات و مذاکره در جریان بوده است. پاکستان و هندوستان، نیاز چندان مبرمی به گاز ایران نداشتند. پیشنهادات بهتری هم برای دریافت گاز از قطر و سایر کشورها داشتند. البته هر دو کشور پاکستان و هند، از ایران هم خرید معیانات گازی دارند، اما خط لوله هنوز عملیاتی نشده است.

وی ادامه داد: هندی‌ها به پاکستان اعتماد ندارند و نمی‌خواهند برای تامین بخشی از گاز مصرفی خود به ترانزیت پاکستان، وابسته باشند. زمانی هند به روسیه نزدیک و پاکستان به امریکا، وابسته بود. در طول این چند دهه معادلات هم تغییر کرده است. پاکستان با چین روابط حسنه برقرار کرده و هند با امریکا. در واقع مناقشات هند و پاکستان وارد فاز پیچیده‌تری شده است.

ایران تمایل ندارد به صف طلبکاران پاکستان بپیوندد

برکشلی تصریح کرد: از طرف دیگر انتقال گاز ایران به پاکستان هم بی‌مخاطره نیست. خط لوله از مسیرهای دشواری باید عبور کند. در هر دوطرف مرز، امنیت کامل برقرار نیست. ریسک‌های بالایی دارد. به‌علاوه پاکستان به طور تاریخی، مشکلات مالی دارد. طلبکاران بی‌شماری در انتظار موقعیت برای نقد کردن پول از پاکستان هستند. البته خیلی از اوقات ایران هم مایل نیست که به صف طلبکاران بپیوند، این ماهیت و چگونگی صادرات گاز از طریق خط لوله است.

وی تاکید کرد: ما در ایران، تجربه خیلی طولانی در صادرات نفت داریم. پس از لغو تحریم‌های طولانی، سریع به بازار باز می‌گردیم، اما در حوزه گاز ما یک کشور جوان محسوب می‌شویم. هنوز خیلی چیزها لازم است، بیاموزیم. مذاکرات طولانی و طاقت‌فرسا هم یکی از آنهاست.

چرا باید به افغانستان گاز صادر کنیم؟

مدیر کل اسبق امور اوپک در مورد صادرات گاز به افغانستان بیان داشت: من ارزیابی درستی از روند تقاضا و مصرف انرژی در افغانستان ندارم، اما قویا فکر می‌کنم که ایران لازم است که به بازار گاز افغانستان وارد شود و کشور اول باشد. اکنون هم گاز ایران به افغانستان می‌رود، اما با دشواری و با کپسول و حمل با وسایل نقلیه جاده‌ای. افغانستان بازار بزرگی نیست. بسیار پرمخاطره است، اما در صادرات گاز لازم است که خیلی دور را دید. صادرات گاز از طریق خط لوله می‌تواند تضمین‌کننده امنیت متقابل باشد.

وی تاکید کرد: در صادرات گاز طبیعی از طریق خط لوله نمی‌توان به دنبال بازگشت آنی سود سرمایه‌گذاری بود. معمولا باید یک بازه زمانی ۱۰ تا ۲۰ ساله را برای سودآوری در نظر گرفت. توسعه صادرات گاز، اصلا مسیر همواری نیست. دشواری‌های جغرافیایی تنها یکی از آنها است.

اروپا مهم است

برکشلی درباره ورود گاز ایران به اروپا گفت: بازار اروپا برای ایران خیلی مهم است. اروپایی‌ها، در مورد انرژی‌های نو و دنیای بدور از کربن و اقتصاد سبز زیاد صحبت می‌کنند، اما کانون اصلی توجه اروپا به گاز است. بخشی از تلاش اروپا برای سیاست حاشیه‌ای کردن انرژی‌های فسیلی جنبه ژئواستراتژیک و رهایی از وابستگی به گاز روسیه است.

حساب ویژه اروپا روی گاز ایران

وی ادامه داد: اروپا برای ایران در مورد انتقال گاز طبیعی حساب ویژه‌ای باز کرده بود. دوره ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۶ برای گاز ایران یک فرصت تاریخی بود. در حقیقت یک دهه طلایی را از دست دادیم. طی سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ ، رشد مصرف گاز طبیعی جهان ۲.۲۷ درصد بود که ۴۵ درصد آن رشد مربوط به اتحادیه اروپا بود. در همین دوره رشد مصرف نفت فقط ۰.۹۷ درصد بود. پیش‌بینی‌های آژانس بین‌المللی انرژی حکایت از آن دارد که تا ۲۰۳۵ مصرف گاز در جهان رشد ۱.۶ درصدی خواهد داشت.

بهره‌برداری ترکیه از یک غفلت استراتژیک

رئیس گروه مرکز مطالعات انرژی وین خاطرنشان کرد: غفلت طولانی ایران از توجه استراتژیک به توسعه صادرات گاز به اروپا، آنکارا را به مسیر رویای تبدیل شدن به کریدور تامین گاز طبیعی به اروپا کشانیده است. اعلام پر سر و صدا و تبلیغاتی ترکیه در مورد کشف مخازن گازی در مدیترانه و یا تلاش بی‌وقفه ترکیه برای حضور و نفوذ در مدیترانه شرقی، درواقع نگرش استراتژیک این کشور برای نفوذ به مسیر اصلی تامین گاز اتحادیه اروپا است.

با وجود محدودیت‌های بانکی به فکر اروپا نباشیم

وی یادآور شد: اکنون زمینه چندانی برای ظرفیت صادرات گاز به اتحادیه اروپا دیده نمی‌شود. اما برای تحقق آن می‌توان برنامه‌ریزی کرد. چنانچه دیواره مقاومت ترکیه، فرو بریزد و گاز ایران به جنوب و شرق اروپا برسد، موفقیت بزرگی است. این مسیری نیست که بتوان آن را لنگان لنگان پیمود. با محدودیت دسترسی به مراکز و منابع ارزی و مالی بین‌المللی و برخورد با فراز و نشیب‌های سیاسی، نمی‌توان انتظار موفقیت داشت.

برکشلی گفت: اروپایی‌ها خوب به پتانسیل‌های گازی ایران و موقعیت ارزشمند ژئواستراتژیک آن واقفند و برای تنوع بخشیدن به سبد گازی خود، اهمیت زیادی قائلند. در واقع گاز ایران و بازار اروپا، به هم نیازمندند، اما موانع جدی هم وجود دارد.

وی در ادامه با اشاره به تجارت گازی ایران و ترکمنستان نیز بیان داشت: این دو کشور دو رقیب و در عین حال دو شریک مهم گازی هستند. ترکمنستان هم ظرفیت مازاد دارد و بدنبال صادرات است، ایران هم به صورت فصلی به گاز ترکمنستان نیاز دارد و با شبکه قدرتمند انتقال و خطوط لوله، می‌تواند مسیری خوبی برای عرضه گاز ترکمنستان باشد. بنده در ۱۳۸۸ طرحی برای ایجاد بازار مشترک انرژی ایران و کشورهای آسیای میانه یا در حقیقت بازار مشترک انرژی سازمان همکاری های منطقه ای اکو ارائه دادم، اما متاسفانه توجهی به آن نشد. تنش گازی با ترکمنستان به سود هیچ یک از دو کشور نیست. البته لفاظی‌های مالی بر سر قیمت عادی است. در هر حال ترکیب‌پذیری گازی ایران با ترکمنستان، بیش از جنبه‌های رقابتی است.

چرا نتیجه مذاکرات وین برای اقتصاد جهان مهم است؟

رئیس گروه مرکز مطالعات انرژی وین در ادامه درباره نتیجه مذاکرات وین و تاثیر آن بر روند صادرات گاز ایران خاطرنشان کرد: شاید تعجب‌آور باشد، اما پایتخت‌ها و محافل اقتصادی جهان به مذاکرات وین و آینده روابط عادی ایران با دنیای اقتصاد و انرژی بیش از تهران توجه دارد. اقتصاد جهان به ایران نیازمند است. ویژگی‌های ممتاز و مهم ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک، ایران را متمایز می‌کند. اما اقتصاد جهان هم برای روابط اقتصادی فعال با ایران هزینه‌ای را می‌پردازد که منافع بلندمدت خودش در امان باشد.

مصرف بالای گازِ ایران؛ جهان را نگران می‌کند

به گفته وی؛ سرمایه‌گذاری در بخش انرژی ایران برای اقتصاد جهان مهم است. در واقع فقط جذاب نیست. دنیا حتی نسبت به مصرف بی‌رویه گاز در ایران، نگران است. گاهی این نگرانی‌ها از زاویه نرخ بالای کربن‌افزایی عنوان می‌شود، اما در محافل جدی‌تر، دنیا به گاز ایران و ظرفیت تولید و عرضه آن توجه دارد. عزم سرمایه‌گذاری و ظرفیت‌زایی در صنعت گاز ایران واقعی است. اما با فراز و نشیب و تحریم، نمی‌توان گاز صادر کرد، البته نفت و برق هم نمی‌توان صادر کرد و در مورد گاز بسیار دشوارتر است زیرا به همسایگانی محدود می‌شویم که سودای خرید گاز ایران و صادرات آن به عنوان هاب گازی را دارند.

برکشلی تصریح کرد: ایران پیش از پیروزی انقلاب به شوروی سابق گاز صادر می‌کرد. ذوب آهن اصفهان از محل صادرات گاز به آن کشور، ساخته شد. پس از پیروزی انقلاب، شورایعالی انقلاب در یکی از اولین مصوبات اقتصادی خود، صادرات گاز به شوروی سابق را متوقف کرد، من از علت آن خبری ندارم، به نظرم یک تصمیم سیاسی بود و منبعث از یک سیاست مشخص گازی نبود. در هر صورت تامین امنیت پایدار صادرات گاز، به دیرپایی روابط اقتصادی و مالی بین‌المللی بستگی دارد، از این‌رو برجام و استحکام روابط جهانی از الزامات استراتژی گاز است.

نگرانی روسیه از توافق گازی ایران-اتحادیه اروپا

مدیر کل اسبق امور اوپک گفت: ما در ایران در همسایگی یک رقیب تنومند گازی هستیم. روسیه رقابت ایران در بازارهای بالفعل و بالقوه خود را بر نمی‌تابد. این کشور تلاش کرد تا ایران را برای چند دهه با خط لوله صلح آسیایی مسیر ایران- پاکستان- هندوستان سرگرم کند و البته ظاهرا نتیجه گرفت. روسیه بازار اروپا را از آنِ خود می‌داند و به‌شدت از حضور ایران در هراس است. چنانچه ایران با اتحادیه اروپا به یک توافق پایدار گازی دست یابند، روسیه مهم‌ترین امتیاز خود در برابر اروپا و بلکه غرب را از دست خواهد داد.

استراتژی گازی ایران مغلوب عوام‌زدگی شد؟

وی ادامه داد: در این میان ایران هم استراتژی گازی خود را داخلی کرد. پارس‌جنوبی این تفکر را تقویت کرد که منابع گازی ایران بی‌پایان است. البته اصول استراتژی انرژی ایران بر این محورقرار گرفت که با توسعه مصرف داخلی گاز، نفت بیشتری برای صادرات در اختیار قرار خواهد گرفت که قیمت آن از گاز بیشتر است. امروز ایران به بیشتر شهرهای کوچک و بلکه روستاها انشعاب گاز برده است. گران‌ترین انرژی دنیا، با بالاترین هزینه انتقال برای تامین سوخت. البته آسایش مردم عالی است، اما بازگشت اقتصادی ندارد.

برکشلی گفت: همیشه فکر می‌کردم که استراتژی گازی ایران مغلوب عوام‌زدگی شد. امروز در ایران حدود ۷.۵ میلیون بشکه در روز معادل نفت انرژی بیشتر از چند کشور اروپایی باهم با تولید ناخالص داخلی کمتر از ۴۰۰ میلیارد دلار، مصرف می‌کنیم.

احتمال واکنش نظامی روسیه به خاطر گاز!

وی با بیان اینکه روسیه گاز را تسلیحاتی و نظامی کرده است، افزود: اقدامات مسکو در مورد خطوط لوله استریم-۱ و استریم-۲ کاملا نشان داد که گاز را کانون امنیت ملی و برتری سیاسی و استراتژیک تلقی می‌کند و چه‌بسا به خاطر آن دست به واکنش‌های نظامی خطرناکی بزند. بنابراین لازم است که بحث گاز را با مسکو با دقت و ظرافت دنبال کرد. این مهم است که اروپایی‌ها برای تامین انرژی خود و رهایی از سیطره گازی روسیه، چه هزینه‌ای را تقبل می‌کنند. پرزیدنت پوتین با استخدام گرهارد شرودر، صدر اعظم سابق آلمان به‌عنوان مسئول اصلی اعمال سیاست‌های گازی روسیه در اروپا، نشان داد که تا چه اندازه برای ارتباط گازی با اروپا اهمیت قائل است. یک بار یک مقام وزارت خارجه آلمان گفته بود که اتحادیه اروپا برای مقابله با تسلیحاتی سازی گاز روسیه، به یک پیمان ناتو گازی نیازمند است.

پیامدهای کشفیات جدید گازی

رئیس گروه مرکز مطالعات انرژی وین درباره کشفیات جدید گازی در خاورمیانه و تاثیری که روی برنامه‌های صادراتی ایران دارد، گفت: بله، کشفیات تازه‌ای صورت گرفته است. ترکیه، رژیم صهیونیستی، لبنان، یونان و شاید قبرس هم گازهایی را کشف کرده‌اند و با توجه به دسترسی بالنسبه آسان به سرمایه و تکنولوژی بین‌المللی، سریع بهره‌برداری خواهند کرد. البته میزان آنها در مقایسه با منابع گازی ایران ناچیز است. در عین حال سطح عرضه جهانی را افزایش می‌دهد. ترکیه در برنامه‌های استراتژی گازی خود، دست بالا را خواهد داشت، اما یونان هم سال‌های دشواری را با ترکیه تجربه خواهد کرد.

صادرات گاز حاشیه‌ای است

وی در ادامه خاطرنشان کرد: ساده‌انگاری، فقدان آشنایی نسبت به استراتژی گاز در مقام مقایسه با نفت، شرایط را برای ایران سخت کرده است. تریلیون‌ها متر مکعب گازی که بخش ناچیزی از آن هنوز بر روی زمین است و رشد بی‌امان مصرف داخلی، صادرات را به یک مبحث حاشیه‌ای تبدیل کرده است، صادرات گاز مانند نفت نیست. صادرات گاز دورزدنی نیست، اما شاید دورخوردنی باشد. مصرف‌کننده به تامین‌کننده‌ای اعتماد می‌کند که ثبات عرضه خودش را ثابت کرده باشد، روسیه نیم قرن است که بیش از ۳۰ درصد گاز طبیعی اروپا را تامین می‌کند. در طی این مدت جمعا چهار بار تهدید به قطع گاز کرد و پنج روز هم در عمل گاز را قطع کرد، البته به بهانه اختلاف برسر پرداخت پول گاز از طرف اوکراین. گاز روسیه برای رسیدن به آخرین مقصد در سوئیس از هفت مرز مشترک عبور می‌کند. بدیهی است که این یعنی امنیت ملی برای همه کشورها.

برکشلی درباره صادرات برق به جای گاز گفت: بحث استفاده از گاز برای تولید برق و صادرات و یا مصرف داخلی آن تقریبا ۲۵ سال پیش مطرح شد اما با اقبال وزارت نفت مواجه نشد. در آن مقطع همه فکر می‌کردیم  که صادرات گاز کاملا در دسترس است. البته تولید و مصرف گاز در داخل کاملا توجیه اقتصادی داشت البته اکنون اغلب شهرها و روستاها، گاز و برق را باهم دارند. برای تبدیل گاز به برق و ایجاد نیروگاه‌های متعدد گازی، نکته‌ای که مطرح می شد، محدود شدن صادرات عمدتا به همسایگان بود. آن سال‌ها همه می گفتیم که در ۲۰ سال آینده، در ایران به جای وزارت نفت وزارت گاز خواهیم داشت. هیچ کس باور نمی‌کرد که باید از ترکمنستان گاز بخریم.