تجهیزات آزمایشگاهی موجود برای «آنالیزِ ذرات معلق هوا» چندان قابل اتکا نیست

به گزارش خبرنگار ایلنا، در ماه‌های اخیر موضوع عدم به‌روزرسانی گزارش «سیاهه انتشار» آلودگی هوا در کلانشهرهای کشور موجب انتقاد برخی کارشناسان حوزه محیط‌زیست شده و گلایه‌های زیادی مطرح شده است که چرا اطلاعات این گزارش که در آن، سهم منابع گوناگون اعم از منابع ساکن نظیر واحدهای صنعتی، کارخانجات، نیروگاه‌ها، منازل، واحدهای اداری و تجاری، واحدهای خدماتی و ... و همچنین منابع متحرک نظیر تریلرها، کامیون‌ها، اتوبوس‌ها، وانت‌بارها، خودروهای سواری، موتورسیکلت‌ها و .... در انتشار آلاینده‌های جوی در شهرهای بزرگ ایران مشخص شده، سال‌هاست که قدیمی باقی مانده است. 

به عبارت دیگر، آخرین اطلاعات رسمی درباره این که در هرکدام از کلانشهرهای کشور نظیر تهران، کرج، اصفهان، مشهد، تبریز و ... کدام یک از آلاینده‌ها از جمله آلاینده‌های گازی نظیر اُزُن، اکسیدهای کربن، اکسیدهای گوگرد، اکسیدهای نیتروژن و ... یا ذرات معلق با قطر زیر ۲.۵ میکرون نظیر دوده یا ذرات معلق با قطر زیر ۱۰ میکرون نظیر گرد و غبار، سهم بیشتری در کاهش کیفت هوا دارند، مربوط به سال ۹۶ است، حال آن که بسیاری از کارشناسان حوزه محیط‌زیست معتقدند که در ۶ سال گذشته، تغییرات مهمی در سهم‌بندی انتشار هرکدام از این آلاینده‌های جوی در شهرهای گوناگون به وجود آمده است. 

این در حالی است که به‌روز بودن اطلاعات گزارش سیاهه انتشار و مشخص بودن سهم‌بندی دقیق منابع آلاینده و میزان انتشار هرکدام از آلاینده‌های جوی در آسمان کلانشهرها، می‌تواند مسئولان دستگاه‌های ذی‌ربط را در کنترل هرچه بهتر آلودگی هوای شهرهای بزرگ کمک کند؛ به همین دلیل است که به‌روزرسانی نشدن این گزارش در طول سال‌های اخیر حتی صدای مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست را نیز درآورده و اخیرا علی سلاجقه، رئیس این سازمان در این رابطه گفته است که «متاسفانه سیاهه انتشار آلودگی هوا از سال ۹۶ تا امروز به‌روزرسانی نشده، این در حالی است که در ۶ سال گذشته، قطعا داده‌ها و درصدهای مربوط به آلاینده‌های هوا کاملا تغییر کرده است.» 

انتشار آخرین گزارش سیاهه انتشار در سال ۱۴۰۰ براساس داده‌های ۱۳۹۶ 

البته «داریوش گل‌علیزاده» رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست توضیح می‌دهد که آخرین گزارش مربوط به سیاهه انتشار آلودگی هوا در ۱۰ شهر بزرگ کشور شامل تهران، کرج، اصفهان، مشهد، تبریز، شیراز، قم، اراک، اهواز و کرمانشاه در سال ۱۴۰۰ منتشر شده و صرفا داده‌های این گزارش مربوط به سال ۹۶ است، اما مطالعات آن در بازه زمانی ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰ انجام شده است. او همچنین تاکید دارد که براساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، قرار است مطالعات تازه‌ای به‌منظور تهیه گزارش سیاهه انتشار جدید برای کلانشهرهای کشور در سال ۱۴۰۳ آغاز شود که در این گزارش هم داده‌های یکسان یکی از سال‌های اخیر مبنای سهم‌بندی انتشار آلاینده‌های جوی در شهرهای بزرگ کشورمان قرار خواهد گرفت. 

این مقام مسئول در سازمان حفاظت محیط‌زیست در گفت‌وگو با ایلنا به مناسبت «هفته هوای پاک»، در توضیح بیشتر اظهار داشت: براساس ماده ۲۴ آیین‌نامه فنی ماده ۲ قانون هوای پاک، سازمان محیط‌زیست مکلف شده بود که گزارش سیاهه انتشار شهرهای اولویت‌دار از نظر آلودگی هوا را تهیه کند و بر این مبنا نیز سازمان در سال ۹۸، قراردادی را با کنسرسیوم ۱۳ دانشگاه برتر منعقد کرد که طبق آن، قرار شد برای این که به نتایج قابل اعتمادی در سهم‌بندی انتشار آلاینده‌های جوی برسیم، داده‌هایی را مبنا قرار دهیم که همگی در یک بازه زمانی مشخص توسط دستگاه‌های گوناگون نظیر شهرداری‌ها، سازمان محیط‌زیست، پلیس و وزارت بهداشت درباره شاخص‌های آلودگی هوا در شهرهای مختلف کشور منتشر شده‌اند. 

وی افزود: با توجه به ضرورت یکسان بودن تعیین بازه زمانی مبنای تهیه گزارش سیاهه انتشار، این جمع‌بندی حاصل شد که بهتر است داده‌های سال ۹۶ که در زمان شروع تهیه گزارش، توسط همه دستگاه‌های ذی‌ربط منتشر شده بود، مبنای انجام مطالعات قرار گیرد. این مطالعات در سال ۱۳۹۸ آغاز شد و در سال ۱۴۰۰ به پایان رسید و گزارش سیاهه انتشار مربوط به ۱۰ کلانشهر کشور نیز در سال ۱۴۰۰ به انتشار عمومی رسید. بنابراین، این‌طور نیست که آخرین مطالعه مربوط به تهیه گزارش سیاهه انتشار شهرهای بزرگ ایران در سال ۹۶ انجام شده باشد، بلکه این مطالعات در بازه زمانی سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰ انجام شده و در آن، داده‌های منتشرشده توسط دستگاه‌های گوناگون در مقطع زمانی یکسان یعنی سال ۱۳۹۶ مبنای انجام مطالعات قرار گرفته است. 

تهیه گزارش سیاهه انتشار به مطالعات تکمیلی منشأیابی نیاز دارد

گل‌علیزاده با بیان این که تهیه گزارش سیاهه انتشار به مطالعات تکمیلی منشأیابی نیاز دارد، گفت: شاخص اصلی آلودگی هوا در کلانشهرهای کشورمان ذرات معلق زیر ۲.۵ میکرون است و در مطالعات سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰ نیاز داشتیم که منشأهای گوناگون تولید این ذرات را در شهرهای مورد مطالعه، مشخص کنیم. البته در آن گزارش، صرفا مطالعات تکمیلی منشأیابی مربوط به سه شهر تهران، اصفهان و کرج انجام شد و قرار است در گزارش سیاهه انتشار بعدی که امیدواریم تهیه آن از سال ۱۴۰۳ آغاز شود، مطالعات تکمیلی منشأیابی هر ۱۰ شهر هدف، انجام شود. 

رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست ادامه داد: یکی از مهمترین مشکلات پیش رو در تهیه گزارش سیاهه انتشار و انجام مطالعات منشأیابی، این است که تجهیزات آزمایشگاهی موجود در کشور برای آنالیز ذرات معلق چندان قابل اتکا نیست و حتی در مطالعات تکمیلی مربوط به گزارش قبلی برای برخی شهرهای کشور، نمونه‌ها برای آنالیز دقیق‌تر به خارج از کشور منتقل شد تا بتوانیم تصمیمات مورد نیاز برای کنترل آلودگی هوای کلانشهرها را براساس داده‌های صحیح اتخاذ کنیم؛ زیرا اگر داده‌های قابل اعتمادی در اختیار نباشد، ممکن است تصمیمات ناصحیحی گرفته شود که کشور را به خطر ببرد و هزینه و زمان را به هدر بدهد. 

وی در ادامه تاکید کرد: از زمان تصویب قانون هوای پاک در سال ۹۶ تا امروز، اتفاقات موثری برای کنترل آلودگی هوای کلانشهرهای کشورمان رخ نداده است که بخواهد تاثیر بالایی روی تغییر اعداد و ارقام مربوط به سیاهه انتشار شهرهای مختلف بگذارد؛ به عبارت دیگر، اگر همین حالا مجددا مطالعات جدیدی درباره سیاهه انتشار ۱۰ شهر بزرگ کشور انجام دهیم، سهم‌بندی منابع ساکن و متحرک یا سهم میزان انتشار آلاینده‌های گازی و ذرات معلق، در هر شهر در نهایت بین ۵ تا ۱۰ درصد تغییر خواهد کرد؛ بنابراین مشکل اصلی در حوزه آلودگی هوا، به‌روز نبودن گزارش سیاهه انتشار نیست، بلکه ما با انباشت تکالیف روی‌زمین‌مانده‌ای مواجه هستیم که نهادهای گوناگون باید براساس قانون هوای پاک و سایر مقررات مربوط به کنترل آلودگی هوا انجام می‌دادند، ولی در طول سال‌های اخیر اغلب دستگاه‌ها در عمل به آنها کوتاهی کرده‌اند. 

در طول ۶ سال گذشته، اقدامات موثری برای کاهش آلودگی هوا انجام نشده است 

«یوسف رشیدی»، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی نیز مانند رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست معتقد است که به‌روز نبودن گزارش سیاهه انتشار کلانشهرها، در اولویت دوم معضلات مربوط به آلودگی هوا قرار دارد و مشکل اصلی این است که چه قبل از تصویب قانون هوای پاک در سال ۹۶ و چه بعد از آن، قوانین، آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های گوناگونی برای کنترل میزان انتشار آلاینده‌های جوی در شهرهای بزرگ کشورمان وضع شده که بسیاری از آن‌ها اجرایی نشده است؛ از نظر این پژوهشگر حوزه آلودگی هوا، علت نخست اجرایی نشدن این قوانین و مقررات را باید در عدم تخصیص بودجه مناسب به‌منظور اجرای تکالیف تعیین‌شده برای دستگاه‌ها و جدی نبودن دولت‌ها و مدیریت‌های شهری در کاهش آلودگی هوا در طول دهه‌های اخیر جست‌وجو کرد. 

رشیدی در توضیح بیشتر در این رابطه به خبرنگار ایلنا گفت: اگر گزارش جدیدی درباره سیاهه انتشار آلودگی هوای کلانشهرهای کشورمان براساس داده‌های همین امسال تهیه شود، بعید می‌دانم که نتایج آن با گزارشی که براساس داده‌های سال ۱۳۹۶ تهیه شده است، چندان متفاوت باشد؛ چراکه در طول ۶ سال گذشته، اقدامات چندان موثر و قابل توجهی برای کاهش آلودگی هوای کلانشهرها انجام نشده است و حتی اگر هیچ‌گونه سیاهه انتشاری هم در دست نبود، می‌دانستیم که مواردی نظیر کمبود و فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل عمومی، تردد بیش از حد وسایل نقلیه فرسوده، استفاده از مازوت یا گازوئیل به عنوان سوخت دوم توسط برخی صنایع و نیروگاه‌های واقع‌شده در اطراف کلانشهرها و مواردی از این دست، به تشدید آلودگی هوای شهرهای بزرگ ایران دامن زده‌اند. 

وی افزود: اگر در ۶ سال گذشته، اقدامات ملموسی برای کنترل میزان انتشار آلاینده‌های جوی در کلانشهرهای کشور انجام می‌دادیم، حالا می‌توانستیم نتایج این اقدامات را با تهیه گزارش جدید سیاهه انتشار مشاهده کنیم، یعنی اگر برای کاهش آلودگی هوا به‌درستی کار می‌کردیم، می‌توانستیم با انجام مطالعات جدید متوجه شویم که کارهای ما چه تاثیراتی در شهرهای مختلف گذاشته است و برنامه‌های بعدی برای کاهش آلودگی هوای هر کلانشهر را باید به کدام سمت‌وسو هدایت کنیم، این در حالی است که در سال‌های اخیر، تقریبا دست روی دست گذاشته‌ایم و شرایط آلودگی هوای کلانشهرها نه‌تنها بهتر نشده، بلکه بدتر هم شده است؛ بنابراین مشکل امروز کشورمان، به‌روزرسانی شدن یا نشدن گزارش سیاهه انتشار نیست. 

راهکارهای کاهش آلودگی هوا معلوم است، اما به آنها عمل نمی‌شود

رشیدی با تاکید بر این که همین حالا مدیران می‌دانند که باید اقداماتی نظیر تسریع روند از رده خارج کردن خودروهای فرسوده یا توسعه و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی کلانشهرها را برای کاهش آلودگی هوای شهرهای بزرگ انجام دهد، اظهار داشت: مشکل ما در حوزه آلودگی هوا، داشتن سیاهه انتشار قدیمی یا فقدان قانون و برنامه جدید برای کنترل آلودگی هوا نیست، بلکه مساله اصلی این است که ما همان برنامه‌ها و تکالیفی را که سال‌ها و بلکه دهه‌هاست برای کاهش میزان انتشار آلاینده‌های جوی تعریف کرده‌ایم، هنوز به‌درستی اجرا نکرده‌ایم و بیشتر اقدامات دولت‌ها و مدیریت‌های شهری برای کنترل آلودگی هوا در طول دهه‌های گذشته ظاهرا شعاری بوده است. 

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: با وجود این که در اغلب کلانشهرهای کشور از جمله تهران، سهم منابع متحرک در انتشار آلاینده‌های جوی از منابع ساکن بیشتر است، ولی نباید برای انجام اقدامات لازم به‌منظور کنترل آلودگی هوای شهرهای بزرگ، از سهم منابع ساکن غفلت کنیم و باید توجه داشته باشیم که اگر ناترازی در مصرف گاز طبیعی کشور اصلاح شود، دیگر نیروگاه‌ها و واحدهای صنعتی ناچار به مصرف سوخت‌های مایع نخواهند بود که میزان آلودگی آنها بسیار بیشتر از گاز طبیعی است. همچنین می‌دانیم که هرچقدر استفاده از خودروهای دارای مصرف سوخت کمتر رواج پیدا کند، وسایل نقلیه فرسوده زودتر از رده خارج شود و ناوگان حمل‌ونقل عمومی بخصوص اتوبوسرانی و مترو در کلانشهرها سریع‌تر توسعه یابد و نوسازی شود، آلودگی هوای کلانشهرها نیز بهتر کنترل خواهد شد. 

وی در پایان تصریح کرد: مواردی از این دست به همراه لزوم شناورسازی ساعات تردد کارمندان، دانشجویان، دانش‌آموزان و سایر اقشار جامعه در کلانشهرها و همچنین هوشمندسازی ارائه خدمات دولتی و عمومی به‌منظور کاهش نیاز به حضور شهروندان در سطح شهر و انجام سایر اقداماتی که می‌تواند به کاهش بار ترافیک شهرهای بزرگ بخصوص در ساعات اوج کمک کند، از جمله راهکارهایی است که سال‌هاست کارشناسان برای کنترل آلودگی هوا به دولت‌ها و مدیریت‌های شهری تذکر داده‌اند و مسئولان هم در جریان آن‌ها بوده‌اند و حتی روی کاغذ در برنامه‌هایشان آورده، ولی به آنها عمل نکرده‌اند؛ در چنین شرایطی سوال مهمی که مدیران در دولت های مختلف و شهرداری‌ها باید پاسخ دهند، این است که آیا از بودجه لازم برای اجرای برنامه‌های مدون برخوردار نبوده‌اند یا اراده کافی برای انجام این اقدامات را نداشته‌اند؟