از شهر تاریخی بلقیس چه خبر؟
تغییراتی در تاریخ شکل‌گیری شهر در راه است
مدیر پایگاه میراث فرهنگی شهر بلقیس اسفراین با اشاره به آنکه شواهد تاریخی این شهر به دوره ساسانیان بازمی‌گردد، گفت: هرچند یافته‌های تپه‌های اطراف و شهر کهن اسفراین قدمت آن‌را در حدود شش هزار سال پیش تخمین می‌زند اما شهر بلقیس در اواخر دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی رونق یافته است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، شهر تاریخی بلقیس اسفراین در استان خراسان شمالی، شهرستان اسفراین، بخش مرکزی، دهستان آذری و ۳ کیلومتری جنوب غربی شهر جدید اسفراین در حاشیه شرقی روستای جوشقان قرار دارد و وسعت این شهر ۲۰۰ هکتار است که به شماره ۴۴۹۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. اگر بخواهیم نگاهی به تاریخ اسفراین داشته باشیم، می‌توان گفت، شهرستان اسفراین یکی از شهرهای مهم خراسان بزرگ است که طبق بررسی‌های باستان‌شناختی اولین استقرارها در این شهرستان به هزاره ششم قبل از میلاد می‌رسد. این شهر در قبل از اسلام از رونق و شکوفایی خاصی برخوردار بود و در کتاب تاریخ نیشابور از حضور قباد در اسفراین و ازدواج وى در این شهر سخن به میان آمده که بعدها با پناهنده شدن قباد به سرزمین "هیاطله" و رسیدن خسرو انوشیروان به پادشاهى به علت اینکه مادر وى اسفراینى محسوب مى‌شد، این شهر مورد توجه بیشترى قرار گرفت.
شهرستان اسفراین در دوران اسلامی هم از رونق بسزایی برخوردار بود که بقایای آن امروزه به نام شهر تاریخی اسفراین معروف به "بلقیس" در فاصله سه کیلومتری جنوب غرب شهر فعلی اسفراین و شرق روستای جوشقان قرار گرفته است. این شهر مشتمل بر بخش‌های ارگ، شارستان و ربض است. قدمت این شهر کهن متعلق به اواخر دوره ساسانی تا ابتدای حکومت نادر افشار است.
از ارگ شهر بلقیس که مهمترین و شاخص‌ترین اثر مجموعه است؛ می‌توان به عنوان یکی از بزرگترین سازه‌های خشتی در ایران پس از ارگ بم نام برد. این سازه بزرگ خشتی و چینه‌ای مساحتی بالغ بر ۵۱۸۰۰ متر مربع را دربرگرفته و بیش از ۳۰ برج در اندازه‌های مختلف در گرداگرد آن تعبیه شده. در محدوده شارستان آثار دیگری نیز قابل مشاهده است که عبارتند از: ۱ -بقعه شیخ آذری شاعر قرن نهم که در قسمت شمالی شارستان شهر واقع شده است ۲ -راسته بازار که در درزمان آبادانی شهر که یکی از نقاط حیاتی و از ارکان مهم شهر به شمار می‌رفت و همیشه به عنوان هسته مرکزی شهر، دارای عملکردهای مختلف ازجمله فعالیت‌های تجاری بود که امروزه آثار آن در ضلع شمالی تپه منار قابل مشاهده است.۳ -محل معروف به تپه منار که با توجه به نوشته‌های مورخین، جغرافی‌نویسان و نیز کاوش‌های باستان‌شناختی احتمالا محل مسجد در دوران اسلامی است که بخش‌هایی از آن مورد کاوش قرار گرفته است.
حسین رحمانی (مدیر پایگاه میراث فرهنگی شهر بلقیس اسفراین) در این خصوص به ایلنا گفت: اگر بخواهیم به تاریخ شهر کهن اسفراین و تپه‌های اقماری اطراف آن نگاهی داشته باشیم می‌توان گفت آثار شش هزار ساله از دل آنها بدست آمده است اما تاریخ شهر بلقیس به دوره ساسانی و اوایل اسلام می‌رسد. نام بلقیس نیز در دوره قاجار بر این شهر نهاده شده است و پیشینه کهن ندارد. چنانکه سکه‌های کهن که از کاوش‌ها بدست آمده، نام اسفراین درج شده است.
او ادامه داد: هیچ متن عربی و فارسی تا دوره قاجار به نام بلقیس اشاره ندارد و برای نخستین بار در سال ۱۸۲۱ از اسفراین یاد شده. اما در سال ۱۹۱۱ در مقاله‌ای از واژه بلقیس نام برده می‌شود که به جدید بودن آن نیز اشاره دارد و آن‌را به تخیل ایرانی‌ها درخصوص نامگذاری اشاره می‌کند. یکی از دلایلی که این شهر در دوره قاجار، بلقیس نامگذاری می‌شود این است که بسیاری از افراد برای گنج‌یابی به قلعه می‌آمدند و از آنجا که گنجینه‌های فراوانی داشت و عظمت بنا، حفاران به داستان بلقیس و سلیمان می‌پردازند و باشکوه بودن این بنا را به سلیمان و بلقیس نسبت می‌دهند و از آن زمان نام بلقیس روی آن نهاده شده است.
به گفته رحمانی، بیش از یک دهه است که حفاری‌های غیرمجاز در این منطقه به صفر رسیده اما در گذشته حفاری‌های مختلفی انجام شده است. ارگ از دوره سلجوقی تا ابتدای دوره نادرافشار آثار متعددی بدست آمده و حتا سکه‌های حکومت نادر افشار نیز در این مجموعه بدست آمده است. اما در لایه‌های بالایی تا دوره صفوی نیز وجود دارد. در بخش شارستان، سکه‌های یافت شده به قرن دو هجری بازمی‌گردد و البته سازه‌های دوره ساسانی نیز بدست آمده است.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی شهر بلقیس اسفراین درخصوص اقدامات انجام گرفته مطالعه و مرمت در این پایگاه نیز گفت: تهیه طرح حفاظت ارگ شهر تاریخی بلقیس و محوطه پیرامون آن، تهیه طرح مرمتی بنای مقبره شیخ آذری، اسکن لیزری سه بعدی، اقدامات حفاظت، استحکام بخشی، مرمت اضطراری در بخشی از برج وباروی ارگ طی چند سال و تهیه طرح مطالعه، مرمت و آسیب‌شناسی ارگ، اقدامات حفاظتی و مرمتی در بخشی از برج وباروی شارستان و نیز مرمت و احیای بنای بقعه شیخ آذر، مرمت و خواناسازی سازه‌های معماری کشف شده از کاوش‌های باستان‌شناختی در داخل ارگ، تهیه طرح پژوهشی ساماندهی مجموعه شهر تاریخی بلقیس اسفراین و زیرساخت‌های گردشگری مورد نیاز مجموعه.بازسازی دروازه نیشابور) ازجمله این اقدامات است.
به گفته رحمانی؛ 9 فصل کاوش باستان‌شناختی در مجموعه به منظور تعیین حریم، گاهنگاری، شناخت فضاهای در داخل ارگ و شارستان، انجام بررسی‌های ژئوفیزیکی به روش مغناطیس‌سنجی در بخش‌هایی از شارستان، تهیه نقشه توپوگرافی، انجام عملیات حفاظت فیزیکی از فضاهای کاوش شده، مرمت آثار مکشوفه از فصل‌های اول تا چهارم کاوش‌های باستان‌شناختی، تثبیت سازه‌های معماری بدست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی، مطالعات باستان‌جانورشناختی بقایای جانوری شهر بلقیس، مرمت تعدادی از اشیا شاخص بدست آمده از کاوش‌های باستان‌شناختی، ازجمله اقدامات انجام گرفته مطالعه و کاوش در این مجموعه است.
او در ادامه به اقدامات انجام گرفته در حوزه زیرساخت‌های گردشگری پایگاه میراث فرهنگی شهر بلقیس اسفراین اشاره کرد و گفت: احداث ساختمان کمپ گردشگری، آسفالت مسیر دسترسی کشتارگاه به بلقیس و آسفالت مسیر دسترسی جوشقان به شهر بلقیس ازجمله این فعالیت‌هاست.
کاوش در محدوده شارستان و ارگ شهر تاریخی بلقیس با هدف دستیابی به اسناد و آثاری که زوایای پنهان شهری، مردم‌شناسی، هنر، حرف و صنعت ومعماری درمجموعه را نشان دهد، مطالعه و مستندسازی سکونتگاه‌های کهن منطقه و ارتباط آنها با یکدیگر مهمترین برنامه‌ها و پیشنهادات بلندمدت برای مجموعه شهر تاریخی بلقیس اسفراین است. همچنین تهیه گزارش ثبت مجموعه به عنوان مجموعه‌ای از سکونتگاه‌های انسانی و مجموعه شهری و دفاعی در فهرست آثار جهانی، مستندسازی و ایجاد بانک سفال باتوجه به چندین فصل کاوش باستان‌شناختی و کشف فراوان قطعات سفالی که از مهمترین یافته‌های باستان‌شناختی است و در گاهنگاری توالی فرهنگی دوره اسلامی نقش مهمی ایفا می‌کند و ایجاد یک بانک سفال در مجموعه از اقدامات دیگر مجموعه است.
رحمانی درخصوص برنامه‌های بخش مرمت و حفاظت نیز اذعان داشت: مرمت و بازسازی ارگ و شارستان مجموعه، مرمت و خواناسازی یافته‌های باستان‌شناسی در داخل ارگ و شارستان، مرمت و تثبیت اشیاء مکشوفه از کاوش‌های باستان‌شناسی، مرمت و بازسازی مسجد مدرسه دوره سلجوقی مکشوفه در بخش تپه منار را در برنامه پایگاه ملی درنظر گرفته‌ایم.
