یادداشت؛
آمایش سرزمین، برنامه ای راهبردی به سوی توسعه پایدار استان گیلان
برنامه آمایش سرزمین، سندی است که برای تحقق توسعه پایدار فضایی، در چارچوب چشم انداز، اهداف توسعه ملی و جهت گیری های آمایش سرزمین، به سازماندهی فعالیتهای مختلف در فضا و در جهت نیل به بهینه شدن روابط انسان، فضا و فعالیت‌ها می‌پردازد.
ایلنا؛ در تعریف آمایش گفته اند معادل "برنامه توسعه فضایی" است که در دهه های اخیر، فرآیند و برآیندی راهبردی (استراتژیک) را شامل می شود. این مفهوم به‌درستی نبود برنامه ریزی کنونی کشور و استان را هدف قرار می دهد؛ واقعیت این است که به‌رغم وجود پیشینه هفتادساله برنامه ریزی توسعه ملی در ایران و نیز تهیه و اجرای برنامه ریزی های متعدد منطقه ای، ناپایداری در استان های کشور نمایان است. در پاسخ به این وضعیت، نوع متفاوتی از برنامه ریزی که کاستی ها را جبران کند ، با عنوان "برنامه ریزی توسعه فضائی" در سطوح متفاوت ملی و منطقه ای به کار گرفته شده است و در این ارتباط، از "آمایش" سخن رانده می‌شود.
برنامه آمایش سرزمین، سندی است که با رویکردی توسعه گرا، مشارکت‌جو، انعطاف پذیر و آینده نگر در افق 1415تهیه شده است. در راستای چالش های پیش روی توسعه استان، آمایش استان گیلان به سه پرسش راهبردی زیر پاسخ می‌دهد:
الف) در حال حاضر استان چه موقعیتی دارد؟ (ارائه تحلیل از نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها و اینکه در تداوم وضع کنونی، کجا می‌رود؟)؛
ب) استان به کجا می‌خواهد برود (چشم‌انداز، اهداف اصلی، اولویت‌های مبتنـی بـر جهت‌گیری‌های آمایش)؛
پ) استان چگونه به اهداف تعیین‌شده دست می‌یابد؟ (برنامه و نقشه راه توسعه فضائی پایدار)
ویژگی‌های مطالعات آمایش سرزمین در استان گیلان
1- رویکرد مشارکتی: شامل استفاده حداکثری از ظرفیت ها و توانمندی های کارشناسی دستگاه های اجرایی و صاحب نظران استان که از راه های متفاوت و در قالب برگزاری 110 جلسه، محقق شده است:
الف- بهره مندی از ساختار کارشناسی گروه های تخصصی شکل گرفته جهت تدوین برنامه ششم توسعه استان گیلان( در سال 1395) و همچنین، برخورداری از ظرفیت های کارشناسی جدید.
ب- بارگذاری آخرین گزارش های دریافتی از مجری در سایت سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان جهت مطالعه، بررسی و آمادگی برای ارایه نظرات پیشنهادی در جلسات حضوری
ج- برگزاری جلسات موضوعی آمایش در دستگاه های اجرایی استان جهت دریافت نظرات و پیشنهادهای کارشناسان دستگاه های اجرایی مانند جلسات برگزار شده در اداره کل حفاظت محیط زیست، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، راه و شهرسازی و غیره.
د- برگزاری جلسات با نخبگان استان در سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان و دریافت نظرات پیشنهادی و ابلاغ آن برای اعمال اصلاحات با حضور مجری محترم
و- برگزاری جلسات با فرمانداران و نمایندگان مجلس.
2- رویکرد کیفی سازی محتوا در چارچوب شرح خدمات مصوب آمایش: از طریق استفاده از آخرین رویکردهای نظری آمایش، به هنگام سازی داده ها، جداول و نقشه ها و غیره.
توسعه استان گیلان در چشم انداز آمایش سرزمین
الگوی توسعه در چشم انداز برنامه آمایش استان گیلان، الگوی سبز- آبی است که دارای دو رکن اصلی است:
الگوی توسعه سبز: شالوده الگوی توسعه سبز بر اقتصاد سبز است، اقتصادی که هزینه های محیط‌زیستی را در حسابداریِ هزینه و فایده‌ها به حساب آورده و فرایند چرخه‌ای اقتصاد (که پس از هر تولیدی باید بازگشتِ محصولات به چرخه طبیعت و امکان استفاده پایدار فراهم شود) را در نظر می‌گیرد. به بیان دیگر، پیشران الگوی توسعه سبز، اقتصاد سبز است که عدالت اجتماعی و محیط‌زیست پایدار را در کنار پیشرفتِ اقتصادی هدف قرار می‌دهد.
الگوی توسعه آبی: اقتصاد آبی شامل فعالیت هایی است که از منابع، فضا، محیط زیست، فرآورده های دریا استفاده می‌کنند و نیز فعالیت هایی که کالا و خدمات برای این فعالیت ها تامین می نمایند. اقتصاد آبی ۵ بخش متداول (حمل‌ونقل، صنایع دریائی، شیلات، نفت و گاز، گردشگری ساحلی و خدمات آنها) و ۵ بخش نوین (کشاورزی دریائی، انرژی های تجدیدپذیر، زیست فناوری، معادن زیردریائی، گردشگری دریایی و خدمات آنها) را دربر می‌گیرد.
گفتمان سازی آمایش سرزمین
برای تعمیم نتایج و دستاوردهای آمایش به حوزه عمومی و برای پی ریزی گفتمان آمایش سرزمین به عنوان میثاقی جمعی، مهمترین اقدام های اجرایی عبارتند از:
- ارتقای ظرفیت‌های نهادی به ویژه تغییر در برخی رویه‌ها و روابط بین سازمانی.
- تقویت نقش رسانه‌های محلی استان به عنوان دیده بان برنامه‌های توسعه استان.
- تقویت مدیریت برنامه‌ریزی آمایش سرزمین و استقرار نظام جامع آموزش آمایش سرزمین.
- بررسی پیشرفت برنامه آمایش استان توسط نهاد دائم پایش و ارزیابی برنامه آمایش استان.
- تعامل با مراکز تحقیقاتی و متخصصین حوزه برنامه‌ریزی فضایی.
- افزایش اختیار و واگذاری بیشتر امور محلی به نهادهای شهرستانی.
- تشکیل اتاق فکر نخبگان شهرستان‌های استان گیلان و مجمع مشورتی نخبگان استان گیلان.
- تشکیل نظام زیرساخت یکپارچه اطلاعات (دولت الکترونیک) به ویژه زیرساخت اطلاعات مکانی(ساترا ) در سطح استانی و شهرستانی.
- ایجاد پایگاه اطلاعاتی مدیریت آمایش سرزمین جهت اطلاع رسانی فرآیند اجرای برنامه آمایش استان.
- تشکیل دبیرخانه برنامه آمایش استان در درون دستگاه‌های اجرایی استان.
- ارایه گزارش توسط سازمان‌ها و نهادهای ذی‌ربط در خصوص انطباق برنامه‌ها و فعالیتهای آنها با جهت‌گیری‌ها، راهبردها، سیاست‌ها و برنامه‌های آمایش استان.
تهیه و تصویب ساز وکار پیشنهادی جهت مشارکت نهادهای بخش خصوصی و مردمی در کارگروه‌ها و شوراهای تخصصی توسط شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان.
پایش و ارزیابی آمایش سرزمین
مهم ترین اصل در ایجاد نهاد پایش و ارزیابی توسعه پایدار استان، تعهد و حمایت سیاسی – اداری نهادها و مقامات عالی رتبه مدیریت استان است. این تعهد باید از جنبه ساختاری به گونه ای باشد که مقامات ارشد اداری استان از جمله استاندار، رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان، مدیران کل ادارات استان و همچنین مسئولین دیگر نهادهای قدرت در استان، تا مرحله نهادینه شدن از آن حمایت نمایند.
همانگونه که اشاره شد، نهاد پایش و ارزیابی برنامه آمایش استان نهادی کاملاً دولتی نخواهد بود. بلکه نهادی عمومی و مدنیِ مستقل است که صاحب نظران و کارشناسانی از بخش های دولتی و خصوصی در آن حضور دارند تا از این طریق به صورت مستمر به رصد فرآیند توسعه استان، پایش و نظارت بر اجرای برنامه آمایش استان بپردازند.
نواحی چهارگانه برنامه ریزی در آمایش
مطالعات آمایش استان، با استناد به ویژگی های همگنی جغرافیایی، همگرایی اقتصادی و همایندی ویژگی های اجتماعی و فرهنگی ساکنان، فضای استان را به چهار پهنه همگن تفکیک کرده است که در این پهنه‌ها فراتر از عامل همگنی، بر عواملی مانند کارکرد درونی، تاثیرگذاری بیرونی، شدت و کیفیت روابط و شبکه‌ای بودن آنها نیز تاکید شد است.
نقش استان گیلان در تقسیم کار ملی و منطقه ای
گیلان با برخورداری از نیروی انسانی تحصیلکرده و متخصص، سطح بالای فرهنگ عمومی و نرخ بالای مشارکت اجتماعی و فرهنگی زنان، به لحاظ سرمایه انسانی مورد نیاز برای پیمودن مسیر توسعه، از وضعیت مطلوبی برخوردار است. افزون بر این، وجود منابع طبیعی سرشار، اکوسیستم های با ارزش، خاک های حاصلخیز به همراه بارندگی کافی، استان گیلان را به منطقه مناسبی برای انجام فعالیتهای کشاورزی تبدیل نموده است، چنانکه طیف گسترده‌ای از محصولات زراعی، باغی، دام، طیور و آبزیان در این استان تولید می‌شود.
قرار گرفتن استان گیلان در مسیر فرا قاره‌ای کریدورهای بین المللی حمل و نقل، توان ارائه خدمات پیشرفته بندری، گمرکی و حمل و نقل شامل دریایی، ریلی، جاده‌ای و هوایی و وجود تنها منطقه آزاد تجاری - صنعتی شمال کشور (بندرانزلی)، بازارچه مرزی و مناطق ویژه اقتصادی آستارا و لاهیجان، این استان را به کانون اقتصادی رو به رشد ملی و فراملی در شمال کشور تبدیل کرده است. برخورداری از مزیت رقابتی صنعتی ناشی از موقعیت ژئو اکونومیک (نزدیک بودن به پایتخت و هم جواری با کشورهای آسیای میانه) و متصل به کارکرد تجاری در حال رشد استان و نیز وجود زیرساخت های قدرتمند خدمات پشتیبان تولید و بسترهای لجستیکی مناسب با محوریت منطقه آزاد تجاری- صنعتی بندرانزلی، امکان توسعه صنایع صادرات محور با رویکرد صادرات مجدد و توسعه صادرات غیر نفتی را در استان فراهم نموده است.
همچنین، وجود جاذبه های گردشگری طبیعی (از جمله سواحل دریای خزر، تالاب ها و آب‌بندان های متعدد، نواحی جنگلی، آبشارها)، تاریخی (نظیر شهرک ماسوله، قلعه رودخان)، فرهنگی ( بقاع متبرکه نظیر مرقد سید جلال الدین اشرف)، صنایع دستی متنوع و بازارهای محلی، همواره استان گیلان را در صدر مقاصد جذاب گردشگری در کشور قرار داده است. بر این اساس، استان گیلان با مجموعه دارایی های ملموس و ناملموسی که در اختیار دارد و نیز نظام اقتصادی- اجتماعی ویژه‌ای که هماهنگ با پتانسیل های سرزمینی آن تمایز یافته، در صدد است تخصص های خود را به طور حرفه‌ای بهبود و توسعه داده و در حرکت کلی کشور به سوی توسعه نقشی موثر و پیشرو ایفا کند.
مجید حسینی نثار- جامعه شناس
