سوگواری‌های ماه صفر وجوه دراماتیک دارند/ تعزیه‌هایی که پایان صفر را زنده می‌کنند
نمونه‌ای از جلوه‌های سوگواری مردم در ایام اربعین و دهه آخر ماه صفر، اجرای مراسم تعزیه و شبیه‌خوانی است که طی سال‌های متمادی جایگاه خود را در فرهنگ ایرانیان حفظ کرده است و در هر شهر و منطقه‌ای رنگ و بوی خاص خود را دارد؛ از تعزیه صحرای کربلا تا تعزیه وفات پیامبر اسلام(ص)، تعزیه شهادت امام حسن مجتبی(ع) و تعزیه شهادت امام رضا(ع).
به گزارش خبرنگار ایلنا، آیین‌های سوگواری در ایران تنها در ماه محرم خلاصه نمی‌شود؛ در ماه صفر هم، سوگواری‌های ماه محرم از سوی مردم ادامه دارد. ماهی که همزمان با ورود خانواده امام حسین(ع) و بازماندگان واقعه کربلا به شام و اربعین است و مناسبت‌های مهمی هم مانند وفات پیامبر (ص) و شهادت امام حسن مجتبی (ع) و امام رضا (ع) در آن رخ داده.
نظام مناسکی عزاداری ماه صفر که گاه تا دهه اول ماه ربیع‌الاول را دربرمی‌گیرد، از لحاظ فرهنگی و اجتماعی با مجموعه‌ای از مجالس عزاداری همراه است کـه بـه اشکال گونـاگون همچون نخل‌گردانی، تعزیه‌گردانی و... برگزار می‌شود. بسیاری از آیین‌های عزاداری که در مناسبت‌های مذهبی ماه صفر به اجرا درمی‌آیند، دارای وجوه دراماتیک و داستانی هستند و قابلیت مناسبی برای تولید و آفرینش گونه‌های مختلف هنری دارند.
آداب و رسوم سوگواری در این ماه در هر شهر و منطقه‌ای شکل و رنگ و بوی خاص خود را دارد. بعضی از شهرها دسته‌های زنجیرزنی و سینه‌زنی به راه می‌افتد و در مناطقی دیگر نخل‌گردانی و تعزیه. مراسمی که گاهی داخل حسینه و تکیه برپا می‌شوند و گاه در خیابان‌ها و میادین.
نینوای اریسمان - نطنز
تعزیه‌خوانی؛ از نینوای اریسمان تا صفین
مراسم عزاداری بسیاری از اشکال نمایشی را در ایران ایجاد کرده که ریشه در فرهنگ مردم دارد. یکی از عناصر فرهنگی و نمونه‌ای از جلوه‌های سوگواری مردم در ایام اربعین و دهه آخر ماه صفر، اجرای مراسم تعزیه و شبیه‌خوانی است که طی سال های متمادی جایگاه خود را در فرهنگ ایرانیان حفظ کرده است که در این تعزیه‌خوانی‌ها، علاوه بر تعزیه صحرای کربلا، تعزیه وفات پیامبر اسلام،(ص) تعزیه شهادت امام حسن مجتبی(ع) و تعزیه شهادت امام رضا(ع) هم اجرا می‌شود.
تأثیر‌گذاری عاطفی و روحیه ظلم‌ستیزی که به دنبال تماشای نمایش‌های تعزیه در افراد ایجاد می‌شود، از نقاط قوت این نمایش مذهبی است و برای همین در طول سال‌ها هم توسعه پیدا کرده و هم به تناسب زمان و مکان اجرا، دچار تغییراتی در محتوای اشعار هم شده است.
برای مثال، همه ساله از اربعین حسینی تا ۲۸ صفر، مراسم «تعزیه‌خوانی سنتی» در «روستای قودجان» از توابع شهرستان خوانسار برگزار می‌شود. همچنین مراسم آیینی «نینوای اریسمان» که نوعی تعزیه‌گردانی است، همزمان با اربعین حسینی در اریسمان «نطنز» به اجرا در‌می‌آید.
«رقیه حاج‌محمدیاری» در پژوهشی با عنوان «جلوه‌های نمایشی سوگواری ماه صفر در فرهنگ مردم ایران» در توصیف این آیین که روایتگر حادثه غم‌بار نینواست می‌گوید: «محله‌های شهادت امام حسین(ع) تا اسارت بردن اهل بیت(ع) آن حضرت برای مشتاقان به نمایش گذاشته می‌شود.»
نینوای اریسمان
حاج‌محمدیاری در این پژوهش همچنین از تعزیه‌ای یاد می‌کند که در گذشته در «کرویه شهرضا» و روز دهم صفر، اجرا می‌شد؛ «تعزیه صفین» در وسط روستا، در قلعه بسیار بزرگی برپا می‌شد که دیوارهای آن از سنگ و گل ساخته شده بود و درِ بزرگی داشت. روز اجرای تعزیه، ساعت ۲ بعداز ظهر به پشت‌بام قلعه می‌رفتند و طبل می‌زدند. سپس قالی‌ها را پهن می‌کردند و صندلی، سپر، شمشیر قبضه. کمند، کندو زندان، اسب، قبر برای مالک اشتر، گرز، پارچه برای خلعت شمر و عمر سعد و برخی وسایل دیگر را در صحنه می‌گذاشتند. شرکت‌کنندگان و شخصیت‌های اجرای تعزیه، جناب امیر(ع)، امام حسین(ع)، حضرت عباس(ع)، مالک اشتر، محمد حنفیه، معاویه، عمروعاص، ابن‌سعد، شمر، تکیرین و فهرست‌گردان بودند و نوع پوشش آنها هم از عبا، قبا، عمامه سبز و مشکی، کلاه خود، کمربند و لباس‌های عربی تشکیل شده بود.
به گفته این پژوهشگر، پیش از آغاز مجلس تعزیه، شبیه حضرت امیر روی تخت یا صندلی می‌نشست و دیگران اطراف وی را می‌گرفتند. در سمت دیگر، معاویه روی صندلی می‌نشست و عمروعاص روبه‌روی او می‌ایستاد. شمر و ابن‌سعد هم سمت دیگر روی صندلی می‌نشستند. در این لحظه، فهرست‌گردان به یک نفر از اهالی محلی اشاره می‌کرد تا صلوات بگوید و مجلس آماده شود. سپس یک نفر چاووشی می‌خواند و می‌گفت: «اگر ناتوانی بگو یا علی» و حاضران با صدای بلند «یا علی»، می‌گفتند. بعد چاووشی‌خوان ادامه می‌داد:
«سرت گر بیفتد میان بلا / مترس از بلا و بگو یا على»
حاضران هم سه‌بار با صدای بلند «یا علی» می‌گفتند و با صلوات بر پیامبر(ص) تعزیه را آغاز می‌کردند. متصدی طبل هم در گوشه‌ای نشسته بود تا زمان پایان گفتگوی هر یک از بازیگران طبل را به صدا در‌آورد و سپس متن گفتگوهای تعزیه به اجرا در‌می‌آمد و در نهایت، با مراسم دعا پایان می‌یافت.
تعزیه شهادت امام حسن(ع) - بندرعباس
در «بوشهر» به مناسبت روز اربعین، تعزیه‌ای به این شکل اجرا می‌شد که جماعتی می‌ایستادند و منتظر و چشم به راه کاروان می‌ماندند. چهار قبر سیاه‌پوش هم در گوشه جنوبی و شرقی میدان به چشم می‌خورد. در میدان تشت بزرگ و تزئین‌شده‌ای را پر از آب می‌کردند و مراسم با ذکر و شعر آغاز می‌شد. مراسمی با مرثیه‌سرایی حضرت زینب و حضرت زین‌العابدین(ع) که پایان‌بخش آن ورود گروه «امام زن» به میدان است.
حاج‌محمدیاری از یک تعزیه دیگر هم در شهر «کرویه» خبر می‌دهد که در بعد از ظهر ۲۷ صفر با عنوان «تعزیه حضرت فاطمه صغری» اجرا می‌شد؛ شرکت‌کنندگانش «جده، بشیر، سکینه، حضرت علی‌اکبر(ع)، امام زین‌العابدین(ع)، فقرا، حضرت زینب(س)، عبدالله جعفر و فهرست‌گردان» بودند. مراسم در قلعه‌ای به شکل حجربه اجرا می‌شد که زنان از داخل حجره‌ها تماشاگر تعزیه بودند.
تعزیه شهادت امام حسن(ع)
تعزیه امام حسن(ع)
«رضا کوچک‌زاده» (پژوهشگر، نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر) در گفتگو با ایلنا، شبیه‌نامه‌ها را نخستین و کهن‌ترین متن‌های نمایشی مکتوب در ادبیات نمایشی ایران خوانده و می‌گوید: «پیشینه‌اش به کتاب «روضه‌الشهداء» اثر ملاحسین کاشفی سبزواری و همانندانش بازمی‌گردد. این کتاب که در سال ۹۰۸ قمری نگاشته شد، یکی از نخستین مقتل‌هاست که به نثر شیوای فارسی نوشته شده و سیری داستانی برای رویدادهای کربلا دارد؛ کتابی که بعدها با پیگیری نقالان و روضه‌خوانان، مسیر را برای نمایش و شبیه‌سازی روایت هموار کرد.»
تعزیه‌های دیگر ماه صفر با توجه به مناسبت‌های این ماه است؛ مثلا روز ۲۸ صفر در شهرستان «خمین» تعزیه‌ای برای امام حسن(ع) برپا می‌شد؛ اهالی بعد از زیارت امامزاده شهر به میدان تعزیه‌خوانی می‌رفتند.
بچه‌ها هم در کوچه‌ها راه می‌افتدند با خواندن اشعاری، از خانه‌ها هیزم و لباس مندرس می‌گرفتند و بعد با چوب و لباس، مترسکی شبیه قاتل امام(ع) می‌ساختند و آتش‌اش می‌زدند.
تعزیه با نمایش زهر خوردن شبیه امام حسن(ع) ادامه پیدا می‌کرد و بعد از شهادت ایشان، حوادث مربوط به دفن امام(ع) طرح می‌شد.
تعزیه وفات پیامبر(ص)
در تعزیه‌های ایرانی، همه قهرمانان مخصوصا آنها که از اولاد پیامبرند سرنوشت‌شان را از پیش می‌دانند و از شهادت‌شان اطلاع دارند اما با این‌همه از سرنوشت خود بیمی ندارند.
با اینکه این سرنوشت گریزناپذیر است، اما در تعزیه‌ها بازهم مبارزه و کوششی را برای تغییر آن می‌بینیم. مثلا در تعزیه «وفات پیغمبر» با اینکه حضرت هنوز در قید حیات است، آینده معلوم است.
مثلا در این تعزیه‌ها شبیه پیامبر به شبیه امام علی(ع) می‌فرماید: «اجل رسید به سر وقت، من خبر دارم/ گذشت عمر ز دنیا، سر سفر دارم»
مراسم آیینی ماه صفر به‌ویژه مراسم روزهای اربعین و ۲۸ صفر نمادی از آیین‌های ایرانی- اسلامی هستند که ارزش‌های اخلاقی همچون تسلیم نشدن در برابر ستم و ستمگر، شجاعت، ایثار و جوانمردی و امـر به معروف و نهی از منکر را به شکلی غیرمستقیم آموزش می‌دهند.
تعزیه وفات پیامبر اکرم(ص) - جوی‌آباد اصفهان
تعزیه امام رضا(ع)
مجالس تعزیه معمولا با توجه به یک مناسبت، اجرا می‌شد. گاهی در ایام شهادت ائمه بود و گاهی برای ادای یک نذر. مجالس تعزیه امام رضا(ع) را اغلب بانی یا بانیانی برگزار می‌کردند که برای ادای نذر یا برای ثواب عمل خیرشان، هزینه مجلس را تقبل کرده بودند. بشتر شبیه‌خوان‌ها هم دنبال پول و شهرت نبودند و از سر ایمان در تعزیه‌ها شرکت می‌کردند.
حاج‌محمدیاری در پژوهش «جلوه‌های نمایشی سوگواری ماه صفر در فرهنگ مردم ایران» می‌گوید: تعزیه‌های امام رضا(ع) با اینکه متنوع بود اما چند عنصر مشترک داشت؛ مثل تاکید بر رافت و مردمی بودن امام، بزرگواری و کرامت ایشان و اندوه غربت و جفای خلفای عباسی. در این تعزیه‌ها خلیفه عباسی نقش اشقیا را دارد و با اینکه فضایل امام(ع) را مطرح می‌کند اما نماینده رذالت دشمنان خاندان پیامبر(ص) است.
به گفته او، در تعزیه امام رضا(ع) نمادهای زیادی به چشم می‌خورد؛ از آهو تا افرادی عادی و شخصیت‌هایی واقعی و تاریخی و همچنین جبرئیل و عزرائیل. زمان و مکانش هم همیشه ثابت نیست؛ گاهی کاملا تاریخی است و گاهی اسطوره‌ای.
تعزیه شهادت امام رضا(ع) - درودگاه
رضا کوچک‌زاده هم در گفتگو با ایلنا درباره تنوع شبیه‌نامه‌های مربوط به امام رضا(ع) می‌گوید: «بخشی از این شبیه‌نامه‌ها به شهادت‌نامه‌ها می‌پردازد که تنوع‌شان کم است، بخشی به زندگی امام و جامعه زیسته شبیه‌نگار می‌پردازد که تنوع بیشتری دارند اما به سختی پیدا می‌شوند. چون خیلی‌هایشان امروز دیگر در دسترس شبیه‌خوانان ما نیستند و فراموش شده‌اند. اینها اتفاقا نسخ عجیبی هستند؛ یعنی داشتند مجالس شبیه ما را از شکل تاریخی خود جدا کرده و به جامعه اکنون در دوره خودشان متصل می‌کردند. اما متاسفانه کم‌کم با حذف شبیه از آئین‌های جاری و زنده جامعه، فراموش می‌شوند و صرفا به شکلی موزه‌وار اجرا می‌شوند. دسته سوم هم شامل شبیه‌نامه‌هایی است که الزاما بر شخص امام رضا(ع) متمرکز نیستند اما امام(ع) در آنها حضور دارد؛ مثل مجلس شهادت حضرت شاهچراغ یا وفات حضرت معصومه(س) و امامزاده داود(ع).»
تعدادی از این تعزیه‌ها که حرکت امام را از مدینه به طوس روایت می‌کنند که خرده‌داستان‌هایی هم در میانش مانند ضمانت آهو، شفا دادن کور و... نقل می‌شود و در نهایت با شهادت ایشان تعزیه تمام می‌شود. با بررسی مجلس شهادت امام رضا(ع) متوجه می‌شویم که برخی از شیوه‌های گفتاری در این تعزیه وجود ندارد.
برای مثال رجزخوانی، مبارزخوانی، مناظره، همخوانی یا هم‌سرایی کـه در تعزیه‌های مربوط به واقع عاشورا از شیوه‌های گفتار محسوب می‌شوند در این نمـایش جایی ندارند. این مجلس، بیشتر به مرثیه‌سرایی و ذکر فضایل می‌پردازد و عاری از جنبه‌های حماسی است.
آیین عزاداری ماه صفر وجوه نمایشی متعددی دارند که تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی تنها یکی از آنهاست. تعزیه‌هایی که هنری مردمی محسوب می‌شدند و برای همین میراثش در دست مردم مانده و با گذر زمان توسط خود مردم دچار تغییراتی در فرم و محتوا شده است.
تعزیه امام رضا(ع) - خوانسار
