سالِ ناگوارِ تئاترِ ایران

به گزارش خبرنگار ایلنا، سال ۹۸ برای بسیاری از مردم ایران سرشار از تجربه‌های تلخ و ناگوار و گاه شیرین و به‌یاد ماندنی بود؛ از سیل و زلزله و سقوط هواپیما و این آخری کرونای همه‌گیر تا صحنه‌هایی درخشان از هم‌دلی همه مردم برای کمک به همدیگر. اما تئاتر در این دوازده ماه، بیشتر روی تاریک ماه را به خود دید و هفته‌های زیادی با تعطیلی و عزا دست و پنجه نرم کرد. در این گزارش مروری بر مهم‌ترین اتفاقات تئاتر ایران در سال ۱۳۹۸ داریم که متاسفانه اغلب ناراحت‌کننده بوده است.

بحرانی به‌نام کرونا

از آخرین اتفاقات سال یعنی شیوع کرونا، قرنطینه‌های خانگی ناشی از آن و تعطیلی همگانی و گسترده تئاتر در سراسر کشور آغاز می‌کنیم؛ از اوایل اسفند سال جاری بود که با تائید رسمی موارد ابتلا به کرونا در شهر قم و مرگ بیمارانی بر اثر آن، موضوع کرونا در کشور جدی گرفته شد و با دستور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تمامی اجراهای تئاتر، سالن‌های سینما و برنامه‌های عمومی موسیقی برای یک هفته تعطیل شد. اما با افزایش شمار مبتلایان به کرونا در کشور و شیوع بیماری به سایر شهرها، این تعطیلی‌ها هفته به هفته و تا پایان سال تمدید شد.

در این مدت تئاترهای بسیاری که تازه شروع به کار کرده بودند، تعطیل شده و بسیاری دیگر قبل از آغاز، با مُهر پایان مواجه شدند. ماه‌ها تمرین گروه‌های تئاتری با ده‌ها هنرمند بی‌نتیجه ماند و خسارات فراوانی دامن تهیه‌کنندگان، کارگردان‌ها و همچنین سالن‌های خصوصی تئاتر را گرفت. به‌طوری که رئیس انجمن صنفی تماشاخانه‌های ایران در یک برآورد از ۱۶ تماشاخانه خصوصی، خسارت لغو اجرا در این سالن‌ها را حدود ۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان برآورد کرد. در همین راستا این صنف نامه‌هایی به مجتبی حسینی، معاون هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و همچنین مشاور اقتصادی رئیس‌جمهور برای اتخاذ تدابیری برای حمایت از هنرمندان و مجموعه‌های خصوصی تئاتر نوشت. دیدارهایی هم با شهرام کرمی، مدیرکل وقت هنرهای نمایشی داشت که همراه با قول مساعد این مدیر برای حمایت از تئاتری‌ها بود. اما پیش از آنکه این وعده‌ها محقق یا سرنوشتش مشخص شود، شهرام کرمی در اقدامی غیرمنتظره از سمت خود کناره‌گیری کرد.

استعفای مدیرکل و محدودیت‌های مالی

روز ۲۴ فروردین بود که شهرام کرمی با انتشار پستی در اینستاگرام خود خبر از پایان ماموریتش در سمت مدیرکلی هنرهای نمایشی کشور و استعفایش داد؛ او با نوشتن متنی در صفحه شخصی خود که بخشی از آن به این شرح بود، از استعفایش خبر داد: «در این دو سال از هیچ تلاشی برای خدمت به تئاتر و این مسئولیت دشوار دریغ نکردم. سختی کار زیاد بود و من بابت همه کاستی‌ها پوزش می‌خواهم.» همین متن کوتاه و اخباری غیررسمی زمزمه‌هایی را به گوش می‌رساند مبنی بر اینکه کرمی به دلیل عدم تحقق وعده مدیران بالادستی‌اش برای حمایت از تئاتری‌ها در این شرایط بحران‌زده از سمت خود کناره‌گیری کرده است و خود او در مصاحبه‌ای اعلام کرد استعفایش «به دلیل محدودیت مالی و ساختاری برای مدیریت تئاتر» بوده است. این استعفا در حالی بود که با تامین تنها ۳۰ درصد بودجه تئاتر در سال ۹۸، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مبلغی حدود هشت میلیارد به هنرمندان بدهکار شد و نه تنها این بدهی جبران نشد بلکه پاییز همین سال معاون حقوقی وزارت ارشاد از کاهش بیشتر بودجه در سال ۹۹ خبر داد تا اندک امید باقی مانده هنرمندان برای دریافت بدهی‌شان از بین برود.

سه روز بعد یعنی در ۲۷ اسفند، در حالی که حدود ۵۰۰ هنرمند تئاتر با امضای نامه‌ای از شهرام کرمی درخواست کرده بودند تا از مدیرکلی هنرهای نمایشی کشور استعفا ندهد، استعفای او پذیرفته و قادر آشنا جایگزین او در سمت مدیرکلی هنرهای نمایشی کشور شد. آشنا در دوره ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد مدیرکل هنرهای نمایشی کشور بوده و حالا باید منتظر ماند و دید او در این دوره بحرانی و وضعیت نامعلوم تئاتر و تئاتری‌ها چگونه به مدیریت حوزه خود خواهد پرداخت. دوره‌ای که با بروز کرونا و از دست رفتن مخاطبان تئاتر، به یکی از سخت‌ترین دوره خانواده تئاتر در سال‌های اخیر بدل خواهد شد.

یک سقوط و چندین تحریم و تعطیلی

اما دو ماه پیش از این اتفاقات هم تئاتر ایران درگیر بحران‌هایی از نوع تعطیلی و تحریم و قهر و دودستگی شده بود؛ پس از شهادت سردار سلیمانی، خبری مبنی بر سقوط هواپیمای اوکراینی به گوش رسید. پس از سه روز در ۲۱ دی ۱۳۹۸، به‌طور رسمی اعلام شد که سانحه سقوط پرواز ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین، به دلیل شلیک موشک سپاه ایران ناشی از خطای انسانی به آن بوده است که منجر به جان باختن تمام سرنشینان هواپیما شد. در پی این خبر شوک‌آور، واکنش‌هایی در شبکه‌های اجتماعی و در رسانه‌های رسمی شکل گرفت و هنرمندان، ورزشکاران، چهره‌های سیاسی و مردم با این حادثه تلخ ابراز هم‌دردی کرده و پیام‌های تسلیتی در صفحات اجتماعی خود منتشر کردند و در کنار آن، برخی خواستار لزوم پاسخگویی مسئولان درباره حادثه و چرایی سکوت سه روزه درباره علت این سقوط شدند. پس از آن با اعلام عزای عمومی یک روزه برای جان‌باختگان این حادثه و همچنین کشته‌شدگان مراسم تشییع پیکر شهید سلیمانی در کرمان، فعالیت‌های هنری همچون تئاتر تعطیل شدند. اما جز اینها، برخی به علامت هم‌دردی یا اعتراض برنامه‌های روتین خود را تعطیل، لغو یا به زمان دیگری موکول کردند.

اما مهم‌ترین واکنش‌ها به این سانحه، انصراف ده‌ها هنرمند و گروه نمایشی از حضور در سی و هشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر بود. که از آن جمله می‌توان از انصراف ۱۶ گروه از ۱۸ گروه در بخش «دیگرگونه‌های اجرایی»، چهار عکاس راه یافته به بخش مسابقه عکس، ۱۰۰ هنرمند مشهدی و هنرمندان گروه‌هایی چون حسن معجونی و گروه تئاتر لیو، مهدی کوشکی کارگردان نمایش «شک»، سمانه زندی‌نژاد کارگردان «آن دیگری»، صابر ابر طراح و کارگردان «همان چهار دقیقه»، آرش دادگر کارگردان نمایش «مکبث»، علیرضا کوشک‌جلالی، افسانه ماهیان و گروه اجرایی نمایش «بچه»، گروه اجرایی نمایش «من» به کارگردانی سیاوش پاکراه، امیر نجفی کارگردان و تمامی اعضای گروه نمایش «مشق شب»، فریبرز کریمی و گروه گروه نمایش «بهارشکنی»، مرتضی اسماعیل‌کاشی نمایش «پنجاه پنجاه» و... نام برد.

علاوه بر اینها دو گروه نمایشی خارجی یعنی یوجینیو باربا همراه گروه تئاتر اودین و رومئو کاستلوچی از حضور در سی و هشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر انصراف دادند. یوجینیو باربا و گروه تئاتر اودین قرار بود با نمایش «بلای زندگی» (زندگی مزمن) و همچنین سه کارگاه آموزشی و شش مسترکلاس در سی و هشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر حاضر شود. همه این اتفاقات باعث شد تا این دوره از جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر با دبیری نادر برهانی‌مرند دست خالی‌تر از همیشه برگزار شود. نوید محمدزاده نخستین جایزه تئاتری خود را در این دوره از جشنواره برای بازی در نمایش «بیگانه در خانه» به کارگردانی محمد مساوات گرفت و حسین عاطفی (نویسنده و مترجم) که در این دوره از جشنواره به‌عنوان هنرمندی پیشکسوت تقدیر شد، در سخنانی گفت: یادآور شد: «در تمام سال‌های فعالیتم با بازی در دو نمایش به همراهی دو کارگردان شریف ایران دو دوره تاریخی را تجربه کردم که در زندگی‌ام بسیار تأثیرگذار بوده‌اند: یکی نمایش «ژاندارک» رکن‌الدین خسروی و دیگری «گالیله» حمید سمندریان اما هیچ کدام مجوز اجرا نگرفتند!» توقیف و عدم دریافت مجوز و قلع و قمع گسترده‌ای که از همان زمانی که عاطفی از آن یاد می‌کند تا همین امروز ادامه داشته و در سال ۹۸ دامن تئاترهای زیادی را گرفت.

تئاترهایی که سانسور شدند

در سالی که گذشت، برخی تئاترها گرفتار حذف و توقیف شدند؛ برخی سر و صدای بیشتری داشتند و برخی دیگر تنها در حد اشاره‌ای از کنارشان عبور شد. اما بیش از همه این کارگردان‌ها و گروه‌های جوان بودند که با چالش ممیزی روبرو شدند.

از آن جمله نمایش «فرانکشتاین» به کارگردانی علی کرسی‌زر بود که به گفته خودش با وجود یک سال تلاش و تمرین گروه و صرف هزینه‌های مادی و معنوی و علیرغم میل باطنی گروه، اجرا نرفت؛ عدم اجرایی که این کارگردان جوان علتش را نظر شورای ارزشیابی و نظارت مبنی بر اشاره به وقایع سال ۸۸ ... اعلام کرده بود. هرچند این تئاتر در جشنواره تئاتر دانشگاهی روی صحنه رفته اما در اجرای عمومی با توقیف روبرو شد.

یا نمایش مونولوگ «فائزه یوسفی» که به کارگردانی حسین برفی‌نژاد در عمارت روبرو روی صحنه رفته بود و پس از چند شب اجرا، و در حالی که دو اجرایی شده بود، توقیف شد.

در همین زمینه پاییز امسال، حسین کیانی (نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر) که بیشتر، متن‌های اجتماعی‌ و انتقادی می‌نویسد و بارها آثارش دچار سرنوشت توقیف و ممیزی شده است، گفته بود: «مسئله توقیف و جلوگیری از اجرای یک نمایش چه وقتی متن به شورای نظارت ارائه می‌شود و پس از خوانش تصویب نمی‌شود و چه وقتی مجوز متن یا اجرا صادر شده، اتفاق تازه‌ای نیست اما متاسفانه بیشتر از گذشته شده و این نوید خوبی را به ما نمی‌دهد. ما نباید اجازه دهیم این وضع به یک رویه عادی تبدیل شود و حساسیت برانگیز نباشد.» هرچند اجرای نمایش «چشم به راه میرغضب» او در همین سال، با اما و اگرهایی روبرو بود.

در سال ۹۸ با اینکه چندین اجرا از سوی کارگردان‌های مختلف از آثار فلوریان زلر روی صحنه رفته بود، اما نمایش «مادر» به کارگردانی علی احمدی، به نویسندگی فلوریان زلر و ترجمه تینوش نظم‌جو پس از چند شب اجرا در سالن استاد ناظرزاده کرمانی تماشاخانه ایرانشهر از سوی اداره‌کل هنرهای نمایشی توقیف شد. توقیفی که سیدوحید فخرموسوی (مدیر شورای نظارت و ارزشیابی بر تئاتر) علتش را «عدم رعایت برخی قوانین شورای نظارت و ارزشیابی» اعلام کرد.

نمایش‌هایی هم بودند که پیش از اجرا، مجوز نگرفتند یا کارگردانان‌شان تن به ممیزی‌های اساسی در اجرا از سوی شورای ارزشیابی و نظارت ندادند؛ مانند نمایشی که الهام شعبانی قرار بود روی صحنه ببرد و مجوز نگرفت. یا تئاتری‌های دیگری که آثارشان با فشار مجوز گرفته یا حذفیات زیادی داشتند؛ مانند عباس جمالی (نمایش شیهیدن) و کهبد تاراج.

در کنار اینها، تئاتر «امشب اینجا» به کارگردانی مژگان خالقی که در تماشاخانه ایرانشهر روی صحنه بود، به دلیل آنچه «رواج خیانت» خوانده می‌شد، از سوی شورای نظارت و ارزشیابی اداره‌کل هنرهای نمایشی در واپسین شب‌های اجرا متوقف شد. همچنین «عاشقانه‌های خیابان» به کارگردانی شهرام گیل‌آبادی در روزهای پایانی اجرا و «مولن‌روژ» حسین پارسایی در آخرین روز اجرا توقیف شدند. نمایش موزیکال «عروس مردگان» هم که علیرغم اجرا در سالن اسپیناس پالاس و با حضور بازیگران سینمایی فروش چندانی نداشت، در این سال برای چند روز توقیف شد.

همه این توقیف‌ها باعث شد هنرمندان تئاتر سال ۹۸ را سال سختی برای اجرای عمومی آثارشان بدانند و برخی حتی آن را سالی کم‌سابقه در زمینه توقیف و حذف تئاترها قلمداد کنند.

مالیات بر ارزش افزوده تئاتر و نگرانی‌هایش

اما ازجمله اتفاقات نگران‌کننده‌ای که در سال ۹۸ موجب واکنش‌های گسترده‌ای از سوی هنرمندان شد، وضع قانون مالیات بر ارزش افزوده هنر و ازجمله تئاتر شد. طی ماه‌های اخیر، گروه‌های تئاتری مکلف به پرداخت ۹ درصد از کل مبلغ فروش گیشه نمایش‌ها تحت عنوان«مالیات بر ارزش افزوده» شده بودند؛ مالیاتی که در چند ماه اخیر بار سنگینی روی دوش عوامل اجرایی گذاشته و هزینه‌های تولید تئاتر را هم افزایش داده بود. معاون هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، مدیرکل هنرهای نمایشی و مدیرعامل خانه تئاتر از رایزنی با کمیسیون اقتصادی مجلس گفتند تا این مالیات به‌جای تولیدکننده اثر هنری، از مصرف‌کننده یا همان تماشاگر کسر شود اما کسی پاسخی برای این سوال اساسی نداشت که «چگونه وقتی کار هنری ازجمله تئاتر، از مالیات معاف است، از تولید نهایی آن مالیات بر ارزش افزوده کسر می‌شود؟» زمستان سال ۱۳۹۶ بود که جلسه‌ای با موضوع بررسی مشکلات و ابهامات مربوط به مالیات بر ارزش افزوده در حوزه تئاتر، سینما و موسیقی، با حضور مدیران عامل خانه‌های تئاتر، سینما و موسیقی (همت، شاهسواری و نوربخش) با معاونت مالیات بر ارزش افزوده سازمان امور مالیاتی کشور، محمد مسیحی برگزار شد که طی آن تفاهم‌نامه‌ای امضا شد مبنی بر اینکه اشخاص حقیقی که با موضوع فعالیت تئاتر، فیلم و موسیقی فعالیت می‌کنند به‌عنوان موردی، مشمول نظام مالیات بر ارزش افزوده نشده‌اند و نیازی به ثبت‌نام، مطالبه مالیات، عوارض ارزش افزوده و تسلیم اظهارنامه ندارند. اما سال ۹۷ بنیاد رودکی به‌عنوان یک نهاد عمومی غیردولتی، از گروه‌هایی که در سالن‌هایش اثری را روی صحنه برده بودند، این ۹ درصد را دریافت کرد. با اینکه بنیاد رودکی آغازگر اخذ مالیات بر ارزش افزوده بود، اما طولی نکشید که این مالیات ۹ درصدی دامن سالن‌های دولتی تئاتر و هنرمندان دیگری را هم گرفت. اوایل سال ۹۸ بود که شهرام کرمی (مدیرکل وقت هنرهای نمایشی) به جریمه سنگین دیرکرد پرداخت مالیاتی که به این اداره‌کل خورده است، اشاره کرد و گفت سالن‌ها باید این مالیات بر ارزش افزوده را از فروش تئاترها کسر کنند. پس از آن بود که انجمن هنرهای نمایشی (به عنوان واسطه مالی تولید تئاتر در بخش دولتی) در قراردادهای خود تغییری داده و بندی افزود که طبق آن ۹ درصد از کل مبلغ فروش گیشه نمایش‌ها تحت عنوان «مالیات بر ارزش افزوده» از گروه اجرایی نمایش کسر می‌شد. اقدامی که البته با واکنش‌های هنرمندان مواجهه شد. هرچند که به‌طور موقت، مقرر شد در بودجه سال ۹۹، کماکان معافیت مالیاتی تئاتر پابرجا بماند تا جدل اساسی و نهایی بر سر چرایی و چگونگی اخذ مالیات از هنرمندان بماند برای سال بعدش.

طرحی پرسر و صدا به‌نام انحلال و ادغام انجمن‌ها و موسسات هنری

در این سال دستورالعمل‌ها و بخشنامه‌هایی هم در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاونت هنری آن در دستور کار قرار گرفت که البته با واکنش شدید جامعه هنری از جمله تئاتری‌ها روبرو شد. یکی از مهم‌ترین آنها طرح انحلال و ادغام انجمن‌ها و موسسات هنری بود که هنرمندان خواستار شفافیت پیرامون آن شدند؛ شهریور سال ۹۸ خبری از سوی روابط عمومی معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شد مبنی بر طرح انحلال انجمن‌ها و ادغام انجمن‌ها و موسسات این معاونت که در آن انجمن هنرهای نمایشی، انجمن موسیقی، موسسه توسعه هنرهای معاصر و موسسه توسعه هنرهای تجسمی باهم ادغام می‌شوند. اواخر مرداد بود که تعدادی از روسای انجمن‌های هنرهای نمایشی سراسر کشور در نامه‌ای سرگشاده خطاب به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی خواستار توقف طرح ادغام انجمن هنرهای نمایشی، موسیقی و تجسمی شدند. چراکه به گفته حسین مسافر آستانه (از اعضای هیئت مؤسس انجمن هنرهای نمایشی) طبق مفاد مندرج در اساسنامه انجمن، دولت توانایی انحلال انجمن هنرهای نمایشی را ندارد؛ چرا که انجمن یک نهاد خصوصی است. در همین راستا نمایندگان مجلس درباره این طرح و نارضایتی و اعتراض هنرمندان نسبت به آن واکنش نشان دادند. از آن جمله گفتگوی سید فاطمه ذوالقدر (سخنگوی کمیسیون فرهنگی مجلس) با ایلنا بود که در آن صراحتا اعلام کرده بود: «توجه به این نکته هم ضروری است که بسیاری از هنرمندان از این طرح برداشت‌هایی گوناگون داشته و معتقدند شائبه سیاسی پشت سر آن وجود دارد که لازمه رفع ابهام در این زمینه، صحبت‌های صریح و شفاف‌سازی سریع معاونت هنری وزارت ارشاد است. آنچه مشخص است هنرمندان تئاتر از دخالت‌های دولت در امور اجرایی بسیار نگران‌اند و خواستار ورود نمایندگان مجلس به این مساله شده‌اند؛ چراکه با این طرح، اساس اختصاص بودجه هنری هم تغییر می‌کند.» البته پس از مدتی و با شدت گرفتن این واکنش‌ها معاونت هنری وزارت اجرای این طرح را به تعویق انداخت و معلوم نیست آیا در دوره مدیریت جدید اداره‌کل هنرهای نمایشی و در سال ۹۹ دوباره طرح ادغام موسسات و انجمن‌های هنری در تئاتر از سر گرفته می‌شود یا خیر؟ و آیا با تغییر سیاسی مجلس و کمیسیون فرهنگی آن، چقدر وزارتخانه این‌بار توان اجرای چنین طرحی را خواهد داشت.

دستورالعمل جنجال‌آفرین صدور مجوز اجرای نمایش

یکی دیگر از طرح‌های جنجال‌آفرین سال ۹۸ دستورالعمل صدور مجوز اجرای نمایش بود که در آن به شکلی صلاحیت هنری کارگردان هم باید تایید می‌شد. طرحی که به گفته هنرمندان مخالفش، ممیزی را از «اثر» به «فرد» هم تعمیم می‌داد و موجبات محدودیت‌های بیشتری را برای هنرهای نمیاشی فراهم می‌کرد.

اما با بالا گرفتن اعتراض‌ها به آن، سرنوشت این دستورالعمل هم نامعلوم ماند و قرار شد با طرف مشورت قرار گرفتن تئاتری‌ها،‌ اصلاح شود. اما دستورالعمل صدور مجوز اجرای نمایش هم مانند طرح ادغام انجمن‌ها و موسسات، تا امروز پایانی باز و نامشخص دارد.

قطع سراسری اینترنت و تعطیلی تبلیغات تئاتر

یکی دیگر از اتفاقات ناگوار تئاتری‌ها، قطع سراسری اینترنت بود که منجر شد تبلیغات تئاتر در محاق برود. تبلیغات و اطلاع‌رسانی حوزه هنرهای نمایشی سال‌هاست به فضای مجازی وابسته شده و در غیاب تبلیغات شهری، تنها شبکه‌های اجتماعی تریبون تبلیغات تئاتر شده‌اند. مجرای تبلیغاتی مهمی که با قطع گسترده اینترنت در کشور، در آبان سال ۹۸ موجب وارد شدن خسارات جبران‌ناپذیری به تئاترهای در حال اجرا شد.

هم‌دلی تئاتری‌ها؛ جلوه زیبای اتفاقات خوب سال

اما ازجمله اتفاقات خوب این سال، همدلی هنرمندان تئاتر با مردم آسیب‌دیده از حوادث مختلف بود؛ ازجمله اجرای رپرتوار گروه تئاتر گیتی در حمایت از مردم سیل‌زده شهر معمولان لرستان به کارگردانی روح‌الله جعفری و با حضور بیش از صد هنرمند، اختصاص عواید بلیت فروشی چندین تئاتر به نفع سیل‌زدگان سیستان و بلوچستان، دوختن ماسک توسط هنرمندان تئاتر در روزهای شیوع کرونا و کمبود ماسک و اقلام بهداشتی و... یا تعمیر و نوسازی سالن اصلی تئاتر شهر توسط یک تیم دانش‌بنیان جوان.

با این همه،‌ اتفاقات ناگواری که در سال ۹۸ برای عموم مردم ایران و ازجمله اهالی هنر رخ داد، باعث شد ۹۸ به سالی تلخ برای تئاتر ایران بدل شود. تلخی دامنه‌داری که شیوع کرونا، دست‌کم آن را تا بهار سال ۹۹ ماندگار خواهد کرد.