جواد پناهی در گفت‌و‌گو با ایلنا:
قرائت قرآن با موسیقی عجین است/ آکسان‌ها و الحان دستگاههای فارسی در قرآن کاربردی ندارند/ قاریانی که با تقلید کارشان را شروع می‌کنند، موفق‌تر هستند
یکی از قاریان قرآن کریم درباره کاربرد موسیقی دستگاهی ایرانی در تلاوت قرآن کریم می‌گوید: به این دلیل که قرائت قرآن مقوله‌ای دارد به نام تجویدُ همین علم باعث می‌شود نتوانیم آنطور که باید در تلاوت از دستگاهها و الحان فارسی استفاده کنیم. حتی شاید با به‌کارگیری دستگاهها و الحان فارسی تلاوت زیباتر شود، اما اگر این اتفاق بیفتد علاوه بر از بین رفتن لطافت لازم، مقوله تجوید با مشکلاتی مواجه خواهد شد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، از سال‌ها و دهه‌های گذشته مسابقات بسیاری در زمینه خوانش قرآن و رشته‌های مرتبط با آن برگزار شده و همین اتفاق یکی از عوامل بقا و ارتقای سطح کیفی این مقوله مذهبی است. قاریان ایرانی نیز از این قافله جا نمانده‌اند و طی سال‌های گذشته با بهره بردن از دانش قاریان نسل‌های قبل تا حدودی بر چند و چون و کیفیت قرائت و تلاوت قرآن تاثیر گذاشته‌اند.
باید یادآور شد، قرآن کریم جدا از بار معنایی و حال و هوای ملکوتی، دارای لفظ آهنگین و موسیقایی نیز هست. البته باید دید موسیقی در شیوه تلاوت قرآن چه نقشی و جایگاهی دارد و دارای چه دستگاهها و نغمه‌های مرتبطی است؟ آن دستگاهها و نغمه‌ها چه وجوه اشتراکی با موسیقی ایرانی و عربی دارند؟ از سوی دیگر قاری قرآن تا چه حد باید بر موسیقی و دستگاهها و گوشه‌ها اشراف داشته باشد تا در بحث قرائت تخصص کافی را به دست بیاورد؟ اینها سوالاتی هستند که جواد پناهی (قاری قرآن) به آنها پاسخ داده است.
موسیقی در تلاوت قرآن چه جایگاهی دارد و اهمیت آن تا چه حد است؟
واضح است که بدون آواهای موسیقی انسان نمی‌تواند چیزی بخواند. به طور کلی تلاوت و قرائت قرآن خودش موسیقی است. شخص قاری با یک دستگاه و آهنگ شروع به خواندن قرآن می‌کند که همان دستگاه و آهنگ موسیقی است. مورد دیگر اینکه ائمه معصومین(ع) ما نیز در رابطه با زیبایی و محزونی قرآن سفارشاتی کرده‌اند که این نیز به همان موسیقایی بودن کتاب آسمانی ما برمی‌گردد. به طور مثال زمانی که قاری آیات اشارت را با آهنگ و نغمه خوش می‌خواند این اتفاق به خودی خود دارای بار موسیقایی است و از طرفی با حزن خواندن آیات هم خودش نوعی موسیقی محسوب می‌شود. پس می‌توان گفت قرائت قرآن با موسیقی عجین است و خارج از دایره موسیقی نیست. البته باید در نظر داشته باشیم که موسیقی نوعی علم است. به هرحال انسان اگر بخواهد قرآن را زیباتر بخواند و از آن مقام‌های سنتی قبلی فاصله بگیرد و اصطلاحا به‌روز باشد و اجراهای نو داشته باشد، باید به این علم توجه کند. بخصوص علم موسیقی عرب که الحان و آهنگ‌های آن در قرائت قرآن کاربرد دارد. قاری باید این علم را بیاموزد.
کمی درباره موسیقی عرب و وسعت آن توضیح دهید و اینکه قاریان ما در این زمینه چه وضعیتی دارند؟
موسیقی عرب و الحان و آهنگ‌ها و نغمات آن مقولاتی بسیار گسترده هستند و یادگیری آنها زحمات بسیاری دارد اما خدا را شکر که بسیاری از قاریان و اساتید بزرگ ما در ایران از این علم مطلعند و حتی از آگاهی معمول آن فراتر رفته‌اند. می‌توان گفت که اکثر قاریان در مبحث علم موسیقی قرآن و خواندن آیات الهی با توجه به معلومات موسیقایی واقعأ پیشرفت بسیار خوبی داشته‌اند.
قرآن کتابی بسیار معنامحور است. این معنا محور بودن تا چه حد لحن و لهجه قاری را تحت تاثیر قرار می‌دهد؟
بگذارید در این‌باره مثالی بزنم. شما به نحوه مداحی‌ها در ولادت‌ها و اعیاد مذهبی توجه کنید. لحن مداحان در این مراسم با لحن مداحی‌های آنها در مراسم عزا متفاوت است. هیچگاه یک مداح در تولد یکی از ائمه یا در اعیاد مذهبی با حالت حزن مداحی نمی‌کند تا بر اثر آن مردم متاثر شوند و گریه کنند. او با حالتی شاد مداحی می‌کند تا به مردم و حاضران فضای آن مناسبت را القا کند. در مراسم عزاداری نیز همین رویه به شیوه خودش وجود دارد. هیچگاه یک مداح در مجلس عزا ابیات و سروده‌های خود را با آهنگ و لحن شاد نمی‌خواند و اگر این اتفاق بیفتد حاضران و مخاطبان به آن مداح خواهند خندید و به این نتیجه می‌رسند که او چیزی بلد نیست و علم لازم را ندارد. تلاوت قرآن نیز همین رویه را دارد. اینکه می‌گویند قرآن معنامحور است و آن را معنامحور بدانید و بخوانید نیز به همین دلیل است. بی‌شک اگر قاری قران مفاهیم و معانی را بداند یا حداقل با ترجمه آیات آشنا باشد و علم موسیقی قرآن را بلد باشد، تلاوت بهتری خواهد داشت.
قاری قرآن باید بداند که مثلا آیات عذاب یا بشارت را باید در چه دستگاه و با چه لحنی بخواند. اینها و موارد مشابه، اطلاعات معنامحوری هستند که قاری را در تلاوت بهتر یاری می‌کنند زیرا دقیقا همان موسیقی که قاری در رابطه با آیه و لحن و معنا و مفهوم آن به کار می‌برد، تاثیرگذاری بر شنونده را چند برابر می‌کند. با رعایت موارد مذکور است که شنونده به مهارت و کیفیت تلاوت قاری پی می‌برد. در این صورت است که شنونده متوجه می‌شود قاری کاربلد و زبردست است زیرا لحن درست را با توجه به معنا و مفهوم آیه و آیات به کار برده است.
این تایید از سوی شنونده منحصر به مخاطبان و شنوندگان خاص است؟
خیر. مخاطبان عام که بر علم موسیقی قرآن اشراف ندارند و حتی آنها که از معانی و مفاهیم چیزی نمی‌دانند نیز متوجه الحان و دستگاههای به‌کار رفته در آیات مورد نظر خواهند شد و خواه‌ناخواه تاثیر لازم را می‌گیرند.
موسیقی دستگاهی ایرانی که به لحاظ موسیقایی بسیار کامل است تا چه اندازه در تلاوت قرآن به کار می‌آید؟
برخی از قاریان در تلاوت‌هایشان دستگاههای موسیقایی ایرانی را مورد استفاده قرار می‌دهند اما موضوع این است که ما نمی‌‌توانیم دستگاهها، گوشه‌ها و الحان ایرانی را به کار ببریم به این دلیل که دستگاهها و نغمات ایرانی اگر در تلاوت مورد استفاده قرار گیرند باعث کشش خواهند شد و طی این اتفاق آن تجوید و لطافت آیات، کلمات و الفاظ را از بین خواهد رفت.
اما در اقامه اذان از دستگاهها و گوشه‌های ایرانی استفاده‌های درستی شده است.
بله الحان ایرانی در اذان کاربرد دارد. در ادعیه و ارتحال‌ها نیز بیش از الحان عربی از الحان ایرانی بهره برده‌ایم. اگر به دعاها دقت کنید، متوجه منظورم خواهید شد و خواهید دید که حدود 70 درصد از دعاها با الحان ایرانی خوانده می‌شوند. این اتفاق باعث می‌شود که دعاها بیشتر و بهتر به دل شنوده بنشینند.
پس چرا سوره‌ها و آیات قرآن با دستگاههای ایرانی هم‌خوانی ندارند؟ مگر زبان ادعیه و قرآن کریم هر دو عربی نیست و هر دو از یک قاعده و دستور زبان تبعیت نمی‌کنند؟
آکسان‌ها و الحان دستگاههای فارسی در قرآن جایگاه و کاربردی ندارند به این دلیل که قرائت قرآن مقوله‌ای دارد به نام تجوید و علم تجوید باعث می‌شود نتوانیم آنطور که باید در تلاوت از دستگاهها و الحان فارسی استفاده کنیم. حتی شاید با به‌کارگیری دستگاهها و الحان فارسی تلاوت زیباتر هم شود اما اگر این اتفاق بیفتد علاوه بر از بین رفتن لطافت لازم، مقوله تجوید با مشکلاتی مواجه خواهد شد.
یکی از اتفاقات مرسوم در عرصه تلاوت قرآن مقوله تقلید از قاریان مطرح است. قواعد تقلید برای نتایج بهتر چیست؟
قاریانی که با تقلید فعالیت خود را آغاز کرده‌اند بسیار قوی‌تر از افرادی هستند که از ابتدا به دنبال الحان و دستگاهها رفته‌اند. اگر قاری از سنین کودکی با تقلید آغاز کند و پیش برود و در آینده در کنار خواندن‌ها به علم موسیقی و دستگاهها بپردازد، بهتر بار می‌آید و موفق خواهد بود. واضح‌تر اینکه آن تقلید و آن دانش نسبت به دستگاهها در کنار یکدیگر نتایج بهتری خواهند داشت. بر اثر این اتفاق فصاحت قاری موردنظر و شیوه تلاوت زیبای آیات و الفاظ به شخص مقلد انتقال پیدا می‌کند. اگر قاری پس از تقلید در آینده دستگاهها را بیاموزد، مطمئنا جلوی نوآوری و خلاقیت او گرفته نخواهد شد و قوی‌تر می‌شود.
در این سال‌ها در زمینه تلاوت و قرائت قرآن چه روندی را پیموده‌ایم؟
وضعیت امروز به هیچ‌وجه با سال‌های پیش از انقلاب و دهه‌های پیش از آن، حتی با سی سال پیش قابل مقایسه نیست. در حال حاضر، قاریان ما در تلاوت، قرائت، ترتیل و علم تجوید بسیار زبده شده‌اند. قاریان امروز قرآن را معنامحور می‌خوانند و همین موضوع بر اساس توضیحاتی که دادم بر کیفیت تلاوت آنها افزوده و باعث شده که در عرصه جهانی حرفی برای گفتن داشته باشیم. حتی زمانی که قاریان مصری به ایران آمدند، اذعان داشتند که تلاوت قرآن در مصر روبه افول است و آینده قرائت متعلق به ایران است.
نقطه قوت قاریان مصری چه بوده و چرا تلاوت مصر رو به افول است؟
یکی از ویژگی‌ها و نقطه قوت‌های مصری‌ها این است که زبانشان زبان قرآن است. دلیل افول تلاوت مصریان نیز این است که قاریان مطرحی مانند عبدالباسط، مصطفی اسماعیل منشاوی، قلوش، شاهد انور و دیگران پس از مرگ جایگزینی نداشته‌اند.
