تلاش برای ثبت جهانی لعاب ایرانی زرین فام /نمونه‌های ایرانی زرین فام قوی‌تر از نمونه‌های ژاپنی‌اند

به گزارش ایلنا، سیدعبدالمجید شریف زاده (رییس گروه پژوهشی هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری) با اشاره به تلاش‌هایی برای ثبت جهانی لعاب ایرانی زرین فام در خصوص تاریخچه سفال زرین فام گفت: در آثاری که از دوران پیش از اسلام به خصوص در دوره ساسانی به دست آمده، استفاده از طلا ونقره در ساخت ظروف مشاهده شده و این مواد یکی از مهمترین موادی است که هنرمندان از آن بهره می‌بردند به همین علت در دوره‌های یاد شده شاهد ساخت ظروف طلایی و نقره‌ایی و گسترش هنرهای مرتبط با آن مانند قلم زنی و دواتگری هستیم.

وی افزود: با ورود اسلام به ایران و تغییر مباحث تفکری و اعتقادی مبنی بر اینکه در فرهنگ اسلامی نباید از طلا و نقره برای ظروف استفاده شود و مکروه دانستن این امر میان مردم، استفاده از ظروف سفالی به جای استفاده از ظروف ساخته شده با چنین فلزات و مواد گرانبهایی گسترش یافت.

رییس گروه پژوهشی هنر های سنتی با بیان اینکه در اوایل دوره اسلامی مراکز سفالگری در ایران گسترش بسیاری پیدا کرده بود اظهار کرد: در این دوره شاهد آن هستیم که در شهرهایی مانند نیشابور، ری، اراک، کاشان و... سفالگری و ساخت ظروف اهمیت بسیاری پیدا می‌کند؛ با این حال همچنان هنرمندان و صنعتگران این دوره در تلاش بودند تا بتوانند لعاب‌هایی را تولید کنند که ویژگی‌های زیبا شناسانه بهتری داشته و شفاف‌تر باشند.

وی ادامه داد: در اوایل دوره اسلامی تحولات عمده‌تری در بحث لعاب بوجود می‌آید و شیوه‌های مختلف لعاب گذاری از تنوع لعابها گرفته تا شیوه ساخت لعاب‌های زیر رنگی، رو رنگی و... گسترش پیدا می‌کند.

شریف زاده با بیان اینکه منع بکارگیری طلا و نقره در دوره اسلامی باعث گشایش در بخش دیگری از هنر و بکارگیری مواد در ایران شده است گفت: صنعتگران دوره اسلامی با تولید لعاب‌های گوناگون با  شیوه‌های مختلف توانستند ظرف‌های سفالی بسازند که با اینکه تلالو طلا را دارند  در آن ها از طلا استفاده نشده است.

این پژوهشگر حوزه هنرهای سنتی افزود: موارد مطرح شده دارای وجه مهمی است چه به دلیل هنری که در کیمیا گری اتفاق افتاده و چه به لحاظ ساخت و اختراع انواع لعاب‌های زیبا و بکار گیری آن‌ها در ساخت ظروف.

وی تصریح کرد: اوج بهره گیری از این دستاورد و استفاده از لعاب زرین فام از اواخر دوره سامانی و اوایل دوره سلجوقی شروع شده و تا سال‌های متمادی یکی از مهمترین خصوصیات ظروف، ساخت ظرف‌های زرین فام بوده است.

شریف زاده با اشاره به اینکه از دوره سلجوقی ظروفی در دسترس است که در موزه‌های دنیا و ایران نگهداری می‌شود ادامه داد: این ظرو ف  تلالو طلایی دارند که باعث افزایش زیبایی خاص برای ظروف سفالی شده‌اند.

رییس گروه پژوهشی هنر های سنتی در رابطه با چگونگی ساخت لعاب زرین فام نیز گفت: ساخت لعاب زرین فام در دوره‌های ابتدایی بسیار سخت، خاص و با مواد منحصر به فردی صورت می‌گرفت و در دوره‌های مختلف با فراز و فرودهایی همیشه تکرار شده تا اینکه در دوره قاجار این هنر رو به افول رفته و با وجود آنکه کما بیش ظروف زرین فام تولید می‌شدند ولی استفاده از آن‌ها به دلیل کاهش منع استفاده از ظروف طلایی کمتر شده است.

شریف زاده در ادامه به هنر دوره معاصر غرب و اروپا در ساخت لعاب‌های جدید به وسیله فناوری‌های نو اشاره کرد و گفت: غربی‌ها توانستند با استفاده از فناوری‌های نو لعاب‌های لاستری را تولید کنند که وجه تلالو رنگ طلایی را در لعاب‌ها ایجاد کرده و باعث درخشان شدن رنگ‌های متنوع در ظروف می‌شود.

وی به بیان تفاوت لعاب لاستری و لعاب زرین فام پرداخت و تصریح کرد: در ساخت لعاب لاستری از خود طلا برای تلالو و بدست آوردن رنگ طلایی استفاده می شد در حالی که اساس ساخت لعاب زرین فام بدون استفاده از طلاست و به همین دلیل قیمت لعاب لاستری بسیار گران است.

رییس گروه پژوهشی هنر های سنتی ادامه داد: در عصر حاضر یک دوره فراموشی نسبت به ساخت لعاب زرین فام صورت گرفت و  به همین خاطر تعداد اندکی از اساتید قدیم این حوزه گاهی از نمونه‌های لعاب‌های زرین فام و لعاب خاصی که اصطلاحا به آن لعاب غازمغازی یا لعاب پر طاووسی می‌گویند برای تولید ظروف استفاده کرده‌اند.

شریف زاده تصریح کرد: در واقع تفاوت لعاب زرین فام با غازمغازی این است که در لعاب زرین فام ظرف رنگ طلایی به خودش می‌گیرد اما لعاب غازمغازی یک حالت رنگین کمانی مانند پر طاووس به ظروف می‌دهد، با این حال برخی افراد نا آگاه به اشتباه این دو لعاب را با یکدیگر برابر می‌دانند در حالی که لعاب‌های یاد شده با هم متفاوتند ولی سرچشمه یکسانی دارند.

وی در ادامه افزود: برخی در دوره معاصر با مراجعه به منابع قدیمی تلاش کردند تا هنر لعاب سازی زرین فام را احیا کنند به همین علت به یکی از منابع قدیم مربوط به اواخر دوره سلجوقی و اوایل دوره ایلخانی بنام عرایس الجواهر که شیوه ساخت لعاب زرین فام را بصورت مختصر توضیح داده مراجعه کردند با این حال چون متن با استفاده از اصطلاحات و کلمات متدوال آن روزگار به نگارش درآمده نتوانستند به صورت دقیق از شیوه ساخت این لعاب پی ببرند.

رییس گروه پژوهشی هنر های سنتی با تاکید بر اینکه پژوهش های بسیاری در سال‌های اخیر به منظور ساخت و به دست آمدن فرمول لعاب زرین فام توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری صورت گرفته است اظهار داشت: لعاب غازمغازی به صورت محدود توسط هنرمند اصفهانی مرحوم کوشش مورد استفاده قرار می‌گرفت.

وی ادامه داد: محمد مهدی انوشفر پژوهشگر و از سفالگران باسابقه و منحصر بفرد درایران طی سال‌های اخیر به موضوع لعاب زرین فام ورود کرده و با بهره گیری از دانش تجربی اساتید گذشته و مطالعات بسیار گسترده شیوه‌های کاری لعاب کاران را مورد مطالعه قرارداده و با آزمایش‌های فراوان توانسته نمونه‌هایی از لعاب زرین فام را ساخته و به کار گیرد.

او خاطرنشان کرد: همچنین  عباس اکبری عضو هیات علمی دانشگاه کاشان نیز توانسته به وسیله مطالعه و استفاده از تجربیات گردآوری شده نمونه‌های دیگری از لعاب زرین فام را به دست آورند.

شریف زاده با اشاره به پژوهش‌های بین المللی در حوزه لعاب زرین فام اشاره کرد و گفت: در حوزه لعاب زرین فام پژوهشگران فرانسوی کارهای مطالعاتی خوبی انجام داده‌اند.

وی خاطرنشان کرد: همچنین کاتو پژوهشگر ژاپنی و پسرش تلاش کردند تا با جمع آوری ظروف زرین فام قبل و پس از انقلاب به چگونگی ساخت این لعاب دست یابند و با وجود اینکه توانستند نمونه‌های مشابهی از این لعاب را به صورت محدود تولید کنند اما نمونه‌های ایرانی ساخته شده در کشور بسیار قوی تر و شبیه تر به لعاب اصلی هستند.

او در ادامه به اهمیت پژوهش‌ها در حوزه لعاب زرین فام پرداخت و تصریح کرد: باید  تلاش شود تا با شناخت و تولید لعاب زرین فام این لعاب به عنوان یک لعاب ایرانی در یونسکو به ثبت جهانی برسد و این هنر مغفول مانده احیا و آموزش مجدد آن در کشور آغاز شود.

شریف زاده همچنین در رابطه با مدعیان تولید انبوه لعاب زرین فام در ایران  گفت: در کشور تنها دو الی ۳ نفر هستند که  توانسته‌اند نمونه‌های مشابهی از لعاب زرین فام را تولید کنند و دیگر افراد مدعی در حقیقت از همان رنگ‌های لعاب‌های لاستری استفاده می‌کنند و همان گونه که توضیح داده شد این لعاب با لعاب زرین فام که بدون استفاده از خود طلاست بسیار متفاوت است.

رییس گروه پژوهشی هنرهای سنتی در ادامه از مسئولین وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواست تا با تعریف پروژه و تامین اعتبار،  این هنر رو به فراموشی را دوباره احیا و شرایط را برای ثبت، انتقال و آموزش آن را فراهم کنند.