سازهای ابداعی معاصران از قنبری‌مهر تا حافظ ناظری+فیلم و صوت
طی سال‌ها و دهه‌های گذشته برخی از نوازندگان عرصه موسیقی بنا به نیازها و کاستی‌های موجود در بخش‌های مختلف موسیقی ایرانی اقدام به ابداع ساز کردهاند. پس از استاد شجریان که در این زمینه رکوردار است، حسین علیزاده، کیهان کلهر، داریوش طلایی و حافظ ناظری سازهایی چون شاه‌کمان، نوتار، سلانه را ابداع کردهاند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، سازهای ایرانی اعم از زهی، کوبه‌ای و بادی در دهه‌ها و قرون گذشته، طی جریانات مختلف و در مقاطع مختلف تاریخی توسط هنرمندان دچار تغییراتی شده‌اند و گاه به تکامل رسیده‌اند. در این میان برخی از هنرمندان عصر حاضر با هدف جبران کاستی‌های موجود در موسیقی ایرانی و ایجاد صداهای جدیدی که خلاء آنها در ارکسترهای ایرانی احساس می‌شده، دست به ابداع سازهای جدید زده‌اند.
به جز ابراهیم قنبری‌مهر که از او به عنوان پایه‌گذار ساز سازی نوین یاد می‌کنند و شهرتی جهانی دارد، محمدرضا شجریان، حسین علیزاده، کیهان کلهر و حافظ ناظری هنرمندانی هستند که طی سال‌های اخیر سازهای جدیدی را ابداع کردهاند. البته به جز این هنرمندان، اشخاص دیگری نیز طی سال‌های گذشته، اقدام به ساخت سازهای جدید کردهاند و گاه از آنها در تولید و اجرای آثارشان بهره برده‌اند. اما هنرمندان نامبرد در زمینه ابداع سازهای جدید از بقیه موفق‌ترند. در میان این هنرمندان نیز استاد شجریان رکورد دار است و طی سال‌ها و دهه‌های گذشته حدود 62 ساز ابداع کرده که خودش به دوتا از آنها نمره 100 داده است. محمدرضا شجریان در مصاحبه‌های مختلف مطبوعاتی درباره دلایل ابداع و ساخت سازهای مختلف ایرانی گفته است: «انگیزه ساخت این سازها آفرینش نغمه‌های نو و افزایش توانمندی سازهای موسیقی ایرانی بوده است.»
نخستین نمایشگاه سازهای ابداعی استاد شجریان با حمایت کانون سازندگان ساز خانه موسیقی در خردادماه سال ١٣٨٨ طی دو روز با دو میزگرد تخصصی در خانه هنرمندان برگزار شد، اما حاشیه‌هایی در پی داشت. مثلا اینکه عده‌ای معترض بودند که چرا اغلب سازهای ابداعی متعلق به استاد شجریان است و به جوانان و سازهای ساخته شده توسط جوانان توجهی نشده است.
حسین علیزاده که طی سال‌های گذشته چند ساز ابداع کرده درباره این اتفاق گفته است: «سازهای ابداعی کاری فرمایشی نیست، هرکسی می‌تواند دنبال این باشد که چیزی را ابداع کند و فقط باید اصول آن را توضیح دهد تا چیزی من درآوردی از کار در نیاید تا اثرگذار باشد. در طول تاریخ سازهای زیادی ساخته شده که جنبه تجربی داشته ولی شاید از ۱۰۰ ساز ابداع شده حتی یکی هم اثبات پیدا نکرده است.»
حسین علیزاده و سازهای ابداعی‌اش
حسین علیزاده (موسیقی‌دان، آهنگساز و نوازنده تار و سه‌تار) سازهای «شورانگیز» و «سلانه» را ابداع کرده است.
«سلانه»
«سلانه» سازی از خانواده تنبور است و بر اساس تصاویر تاریخی باقی‌مانده از ایران باستان ساخته شده است. در واقع می‌توان گفت که این ساز از خانواده تنبور، عود و سه‌تار است که حسین علیزاده آن را با همکاری سیامک افشاری ابداع کرده است. این ساز که دارای 12 سیم است. در این ساز 6 سیم اصلی برای اجرای ملودی‌ها کوک می‌شوند. 6 سیم دیگر نیز برای ایجاد طنین است و در انگشت‌گذاری از آنها استفاده نمی‌شود. این شش سیم برای تقویت هارمونیک‌های دستگاهی و نت‌هاست و در واقع رنگ‌های اصلی را برجسته می کند.
حسین علیزاده در حال نواختن «سلانه» در یکی از کنسرت‌هایش
علیزاده، درباره دلایل و لزوم ساخت «سلانه» گفته است: «در قدیم سازی به نام عود یا بربط بوده است که در طول تاریخ به مرور کمتر و کمتر مورد استفاده قرار گرفته البته امروزه هنوز در کشورهای همسایه ایران استفاده می‌شود اما در ایران بعد از تغییر و تحولاتی که در موسیقی ایران به وجود آمد و موسیقی مقامی به دستگاهی تبدیل شد، سازهایی مثل عود و ارغنون یا قانون کمتر مورد استفاده قرار گرفتند چون شیوه دستگاهی توسط خانواده‌های هندی و کسانی مثل فراهانی، میرزا حسن قلی، علی اکبر شهنازی و غیره تثبیت شد که نوازندگان تار و سه تار بودند. سلانه از جهاتی شبیه سازی قدیمی به نام عود دسته بلند است که دارای سه سیم است. این ساز قرن‌های شانزدهم و هفدهم میلادی متداول بوده است و در طول تاریخ با تغییراتی، در نقاط مختلف جهان دیده شده است. اما سلانه از سازهای زخمه‌ای است که دارای 12 سیم است. 6 سیم اصلی که کوک می‌شوند و ملودی با آنها اجرا می‌شود و 6 سیم رزنانس یا طنین هم دارد که روی آنها انگشت‌گذاری نمی‌شود بلکه برای تقویت هارمونیک‌های دستگاهی و نت‌هاست و در واقع رنگ‌های اصلی را برجسته می‌کند.»
به گفته علیزاده؛ معنای لغوی «سلانه» آهسته است و چون دیر به دنیا آمد و در زمان به دست آمد، نام آن «سلانه» شد. حسین علیزاده پس از ابداع ساز «سلانه» آلبومی را منتشر کرد که مورد استقبال اهل فن قرار گرفت و اثری نو به حساب می‌آید. آلبوم «سلانه» دارای چهار قطعه در دستگاه سه گاه و آوازهای بیات اصفهان، بیات کرد و افشاری است.
شورانگیز
«شورانگیز» سازی زهی است که شباهت زیادی به سه‌تار دارد و به تار و تنبور نیز بی‌شباهت نیست. . صفحه این ساز برخلاف سه‌تار صرفا از چوب نیست و برای صدادهی بهتر آن از پوست نیز استفاده شده است. «شورانگیز» دارای شش سیم است، اما کاسه آن از سه‌تار بزرگتر است و به لحاظ سایز شبیه کاسه تنبور است. این ساز در ابتدا به سفارش علی تجویدی، توسط ابراهیم قنبری مهر ساخته شده و سال‌ها بعد حسین علیزاده نیز سازی ابداع کرده و آن را «شورانگیز» نامیده است.
تصویری از ساز «شورانگیز» که توسط ابراهیم قنبری‌مهر ساخته شده و حسین علیزاده تغییراتی در آن ایجاد کرد
ساز «شورانگیز» و ابعاد آن
شورانگیز مانند سه‌تار نواخته می‌شود اما صدای آن بم‌تر است. این ساز شش سیم دارای 20 پرده است. طولِ کاسه «شورانگیز» حدودا ۳۶ سانتی‌متر است و طول دسته آن از محل اتصال تا شیطانک حدود ۴۱ سانتی‌متر است. حسین علیزاده در برخی از آثارش مانند «ماه و مه»، «باده تویی» و «نوای نور» بهره برده است.
حافظ ناظری و ساز «حافظ»
حافظ ناظری آهنگساز، نوازنده، خواننده و رهبر ارکستر که فرزند شهرام ناظری است سازی ابداع کرده که «حافظ» نام دارد و یک سال پس از رونمایی استاد شجریان از سازهای‌اش رونمایی شده است.
ساز «حافظ» در واقع ایده حافظ ناظری و ساخته سعید صفری و مجید صفری است. حافظ ناظری در این ساز که نسبت به سه‌تار دسته پهن‌تری دارد، دو سیم به چهار سیم سه‌تار اضافه کرده است تا به این ترتیب حجم صدای آن نسبت به سه‌تارهای معمول بیشتر شود. ساز حافظ 17 پرده کروماتیک دارد.
حافظ ناظری و ساز ابداعی‌اش که «حافظ» نام دارد
به گفته حافظ ناظری صدای ساز «حافظ» با صدای سه‌تار زنده‌یاد احمد عبادی هیچ تفاوتی ندارد.
ناظری درباره دلال و چگونگی ابداع و ساخت ساز «حافظ» گفته است: «زمانی که به آمریکا رفتم در تکنوازی و همین طور در همنوازی‌های سه تار متوجه شدم که این ساز از نظر کوک و همچنین صدای بم به تغییر و اصلاح نیاز دارد ضمن آنکه در قرن بیستم و با توجه به تغییر تکنیک‌ها لزوم تغییر سازها به نحوی که جوابگوی تکنیک‌های جدید باشد، مطرح است.»
حافظ ناظری درباره دلایل انتخاب نام «حافظ» برای سه تار ابادعی‌اش اینگونه توضیح داده است: اسم حافظ صرفا به خاطر نام خودم نبوده است؛ چراکه مهمتر از این موضوع معنی واژه حافظ به خاطر حفظ کنندگی (میراث شفاهی و موسیقی سه‌تار) واز سوی دیگر بلندی و بزرگی نام شاعر پرآوازه ایران از دیگر دلایل نام‌گذاری من برای این ساز بوده و باید اضافه کنم که هر کدام از این سه‌تارها اسم دومی هم دارند، مثلا نام دوم این ساز(به رنگ سیاه) "شب" است و همین طور نام‌ها به تعداد سازها اضافه می‌شود.
کیهان کلهر و ساز ابداعی‌اش با نام «شاه کمان»
کیهان کلهر آهنگساز و نوازنده کمانچه که در زمینه برگزاری کنسرت‌های برون‌مرزی با همراهی هنرمندان خارجی بسیار فعال است و در شناساندن موسیقی ایرانی به غیر ایرانی‌ها سهم به سزایی داشته طی سال‌های گذشته سازی را ابداع کرده که «شاه‌کمان» دارد و در اواسط تیرماه سال 1389 رونمایی شده است.
کیهان کلهر و ساز ابداعی‌اش «شاه کمان»
نوازندگی کیهان کلهر با ساز «شاه کمان» در یکی از کنسرت‌هایش
در واقع «شاه کمان» توسط کلهر و پیتر بیفن ابداع شده است. کیهان کلهر در سفری که به استرالیا داشته متوجه می‌شود پیتر بیفن سازی را می‌نوازد که بسیار شبیه سازهای ایرانی است با کاسه‌ای شبیه کمانچه و دسته‌آی بلندتر. پس از این اتفاق است که کلهر به فکر طراحی و ساخت «شاه کمان» می‌افتد و این موضوع را با پیتر بیفن در میان می‌گذارد.
«شاه کمان» که ساخت آن به دلیل وسواس کلهر در ایجاد صدای بهتر، حدود 15 سال طول کشیده به لحاظ ساختاری شبیه کمانچه است و 8 سیم دارد و صدای آن بین کمانچه و چنگ است.
کیهان کلهر درباره دامنه صدای ساز «شاه‌کمان» گفته است: «دامنه صدای این ساز ۵ پرده از کمانچه پایین‌تر است و صدای بم‌تری دارد.
داریوش طلایی و ساز «نوتار» و حاشیه‌های آن
داریوش طلایی موسیقی‌دان، آهنگساز و نوازنده تار و سه‌تار که از وجود استادانی چون علی‌اکبر شهنازی، نورعلی برومند، عبدالله دوامی، یوسف فروتن و سعید هرمزی بهره برده و با هنرمندان مطرح همکاری داشته طی سال‌های گذشته ساز را ابداع کرده که نوتار نام دارد و سال گذشته در جشنواره خوارزمی رتبه نخست را کسب کرده است.
تصویری از ساز «نوتار» که داریوش طلایی آن را ابداع کرده است
داریوش طلایی پس از کسب رتبه نخست جشنواره خوارزمی درباره دلایل ابداع و ساخت ساز «نوتار» گفته است: «ساز تار به عنوان مهم‌ترین ساز ملی ایرانی علی‌رغم تمامی ویژگی‌های برجسته خود، حداقل از نظر ساختار، برای مطرح شدن در سطح جهانی دارای موانعی چون گرانی، شکل غیر ارگونومیک و دشواری حمل و نقل به دلیل ابعاد نامتقارن است. ساز ابزار کار نوازنده است و من همیشه در جستجوی حل مسائلی بودم که در حوزه این ساز وجود داشت. در این طرح تلاش کردم با حفظ هویت فرهنگی تار، این موانع را برطرف کنم.»
طلایی در توضیحات بیشتر گفته است: «نوتار در واقع همان تار سنتی ایرانی است که در کاسة آن تغییرات شکلی و آکوستیکی انجام شده که نه تنها از خصوصیات آکوستیکی آن کاسته نشده؛ بلکه صدا دهی آن سالم‌تر و هارمونیک‌های آن مرتب‌تر شده است. این ساز به گونه‌ای طراحی شده که به عنوان یک وسیله موسیقی از جهات مختلف، همچون سهولت حمل و نقل، سلامتی نوازنده و محیط زیست تبدیل به سازی بسیار کاربردی‌تر برای عرضه به صحنه جهانی باشد.
طلایی درباره ویژگی‌های و مشخطات ساختاری «نوتار» گفته است: «تحقیقات آکوستیکی بسیاری در مورد ساز «نوتار» صورت گرفت و حتی نوع متریالی که در این ساز به کار رفته بارها آزمایش شد. با کاستن از عمق کاسه و ایجاد صفحه‌ای مرتعش در پشت آن و با تعبیه سوراخ‌هایی بر روی این صفحه، حجم صدای درونی و بیرونی و انعکاس صدا قابل تنظیم شده و در فرایند ساخت نیز دسترسی به داخل کاسه برای تعیین ضخامت‌ها و تراش کاسه بسیار سهل و امکان‌پذیر شده است.
البته باید گفت ساز «نوتار» پس از رونمایی و کسب عنوان در جشنواره خوارزمی برخی هنرمندان عرصه موسیقی ایرانی را به واکنش و انتقاد واداشت.
کیوان ساکت (نوازنده سه‌تار و تار، آهنگساز و مدرس دانشگاه) یکی از افرادی است که نسبت به ابداع و ساخت ساز «نوتار» توسط داریوش طلایی واکنش نشان داده و طی مصاحبه‌ای گفته است: من برای جشنواره بین‌المللی خوارزمی متأسفم که حتی یک جستجوی کوچک درباره آنچه از آن به عنوان یک طرح ابداعی یاد می‌شود، انجام نداده‌اند. حتی نام سازنده این تار که آقای بهرام حمیدی از تارسازهای ملایری هست نیز به میان نیامده است. جالب است بدانید که همین ساز «نوتار» که از سوی این جشنواره مقام نخست پژوهش‌های کاربردی را از میان طرح‌های برتر و تقدیر پژوهشگران و نوآوران دریافت کرده ۶۰ سال پیش توسط غلامحسین نورجهان ابداع شده و مدت‌های زیادی است در موزه موسیقی تهران در معرض دید همگان قرار داده شده که علاقمندان همین حالا نیز می‌توانند برای تماشای آن به این محل مراجعه کنند.
داریوش طلایی پس از دریافت جایزه از جشنواره خوارزمی
کیوان ساکت سازنده «نوتار» را غلامحسین نورجهان دانسته است. ساکت در این‌باره گفته است: او اهل کلات و ساکن مشهد بوده که بعدها به تهران آمد و در میدان حسن‌آباد تهران علاوه بر ساخت ساز مغازه لوازم الکتریکی راه‌اندازی کرد و خیلی هم همان زمان برای این ساز تبلیغ کرد ولی موفق نبود. این ساز همانند تار ابداعی آقای طلایی کاسه آن از قسمت پایین قابل جدا شدن بوده و با یک لولا به قسمت بالای کاسه قابلیت اتصال داشت.
داریوش طلایی پس از صحبت‌های ساکت و انتقاد برخی دیگر، طی یادداشتی درباره اتفاقات پیش آمده توضیحاتی داد. در بخشی از این یادداشت آمده است: متاسفانه نگاه برخی به ساز نگاه نجارانه شده و جالب این است که در میان انتقاداتی که در چند روز اخیر از چند سازساز و یکی، دو نوازنده خواندم، همین نوع نگاه سیطره دارد. شاید اگر آن سازساز متوسط‌ا‌لحال چنین انتقادی بکند البته که بر او حرجی نباشد، اما اینکه یک نوازنده، بدون اینکه صدای ساز ابداعی نگارنده را شنیده باشد حرف‌های همان سازسازان ناشی را تکرار کند، اسباب تعجب است و حکایت فیل و خانه تاریک مولوی را به یاد آدمی می‌آورد.
طلایی درباره ساز ابداعی زنده‌یاد غلامحسین نوری‌جهان نیز توضیحاتی داده است. او در همان یادداشت نوشته است: «نورجهان ساز ناموفقی را 60 سال قبل ساخت که اتفاقا نگارنده در نوشتن طرح این ساز (نوتار) و ارسال آن برای جشنواره خوارزمی، به این پیشینه هم اشاره کرده است، اما باید بپذیریم که نورجهان نه تنها سازنده خوبی نبود، بلکه این ساز او فقط جنبه دکوراتیو و صندوق مانند دارد و در ساخت آن به ابتدایی‌ترین مسائل آکوستیکی بی‌توجهی شده و کلا ناموفق و غیرقابل عرضه بوده است.»
حال باید دید ساز ابداعی داریوش طلایی تا چه حد مورد استفاده اهالی قرار می‌گیرد و چقدر کاربرد دارد.
حافظ ناظری در حال نوازندگی با ساز «حافظ» که بر اساس سه‌تار ساخته شده. او برای طراحی و ساخت این ساز زمان زیادی صرف کرده است؛
اجرای خصوصی کیهان کلهر با ساز ابداعی‌اش «شاه کمان»؛
تصنیف «جان جهان» یکی از آثار گروه «عارف» به آهنگسازی پرویز مشکاتیان با صدای محمدرضا شجریان؛
بداهه‌نوازی «سلانه» و «شاه‌کمان» توسط حسین علیزاده و کیهان کلهر با همراهی مجید خلج؛
