تضادهای عجیب قطعه ماندگار «ممد نبودی»/«شادی در عزاداری» و «حماسه و سوگ» در موسیقی جنوب+فیلم و صوت

به گزارش خبرنگار ایلنا، پنج سال پس از جوانمرگ شدن «بخشو» بر اثر سکته قلبی در شیراز و در مسیر بازگشت از مشهد، یعنی درست در اولین سالگرد شهادت محمد جهان‌آرا، یکی از نوحه‌های معروفی که با صدای این اعجوبه‌ی موسیقی مذهبی جنوب در خاطره‌ها مانده بود، توسط حسین فخری (نوحه‌خوان) و جواد عزیزی (شاعر) و بعدها توسط غلامعلی کویتی‌پور کاور شد. قطعه‌ای که بعدها به نام «ممد نبودی» معروف شد و یک ویژگی بسیار خاص در ساختار موسیقی‌اش داشت که آن را در حافظ تاریخی مردم ایران جاودانه کرد. این ویژگی به تضادی عجیب مربوط می‌شد که اصطلاحا مو به تن شنونده راست می‌کرد و شنونده طی آن ابتدا با یک قطعه حماسی روبرو می‌شد اما در ادامه، با یک پاساژ ناگهانی قطعه تبدیل به یک مرثیه و سوگ می‌شد؛ اتفاق و تضادی عجیب که از قضا به مناسب‌ترین شکل ممکن روی داده بود و تاثیری بسیار عمیق بر شنونده می‌گذاشت.

ماجرای ساخته شدن «ممد نبودی» به شهادت محمد جهان‌آرا (یکی از فرماندهان خرمشهر) مربوط می‌شد که در سانحه سقوط هماپیما سی130 در کهریزک تهران جان خود را از دست داد. داستان از آنجا شروع شد که مهر ماه 1361 گروهی از دوستان و یاران جهان‌آرا برای مراسم سالگرد شهادت او راهی تهران شدند و در طول این مسیر، قطعه ممد نبودی را ساختند. جواد عزیزی که شعر «ممد نبودی» را روی یک نوحه قدیمی ساخته است سال‌ها قبل در صداوسیمای آبادان درباره شکل‌گیری این قطعه گفته بود: یک‌سال از شهادت جهان‌آرا گذشته بود؛ جمع شدیم که به تهران برویم و اولین سالگرد جهان‌آرا را برگزار کنیم. بچه‌ها دوست داشتند که نوحه‌ای را در بهشت‌زهرا(س) اجرا کنیم. در مسیر هر تک بیتی که می‌گفتیم با بچه‌ها دم می‌گرفتیم و می‌خواندیم. خیلی کلنجار رفتم که محمد بگویم یا ممد بگویم. آمدم بگویم «محمد نبودی ببینی» دیدم هر کاری می‌کنم چفت نمی‌شود. نزدیکی‌های اراک، سرودن نوحه را تمام کردم و خودم با بچه‌ها شروع به خواندن آن کردم. در آن سفر برنامه طوری شد که نتوانستیم این نوحه را سر مزار جهان‌آرا بخوانیم؛ اما چند وقت بعد این نوحه را به آقای حسین فخری دادم و او یک بار این شعر را‌ خواند و بعد به غلام کویتی‌پور داد.

فایل صوتی اجرای اولیه «ممد نبودی»  اجرای غلامعلی کویتی‌پور را از اینجا می‌توانید بشنوید:

بعدها محمدرضا علیقلی به واسطه یکی از دوستان‌اش در صداوسیما با جواد عزیزی تماس گرفت و از قصد خود برای تبدیل این نوحه به یک قطعه موسیقی گفت و از عزیزی درخواست کرد یکی دو بیت به آن اضافه کند؛ در نتیجه حاصل کار قطعه‌ای شد که پس از آن بارها همزمان با آزادسازی خرمشهر از صداوسیما پخش شده است.

قطعه «ممد نبودی» از روی یک نوحه قدیمی با عنوان «لیلا بگفتا ای شه» ساخته شده که با صدای «بخشو» یا همان جهانبخش کردی‌زاده در خاطره‌ها مانده بود. سال 1349 ناصر تقوایی جوان راهی جنوب شد تا مستندی را با عنوان «اربعین» درباره موسیقی و مراسم سوگ مردم بوشهر در ماه محرم بسازد. تقوایی به سراغ مهمترین مجری موسیقی مذهبی جنوب ایران یعنی «بخشو» رفت. در آن زمان بخشو 34 ساله بود و صدایی پرحجم و گیرا داشت که علاوه بر موسیقی مذهبی، در زمینه اجرای سایر بخش‌های موسیقی جنوب مانند خیام‌خوانی نیز به قدری با مهارت بود که به عنوان متر و معیار شناخته می‌شد.

این فیلم را سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران سفارش داده بود و مهرداد فخیمی به عنوان فیلمبردار تقوایی را همراهی کرده بود. در این فیلم مستند که حدود 21 دقیقه است، مراسم سینه‌زنی هیئت عزاداران مسجد دهدشتی، سنج و دمام هیئت عزاداران مسجد بهبهانی و نوحه‌خوانی بخشو روی نگاتیو 16 میلیمتری ثبت شده است.

در اینجا می‌توانید بخشی از مستند «اربعین» ساخته ناصر تقوایی در سال 1349 را با اجرای بخشو ببینید:

فایل صوتی دیگری از اجرای نوحه «لیلا بگفتا ای شه» بخشو که از کیفیت چندان بالایی نیز برخوردار نیست را می‌توانید در اینجا بشنوید:

متن کامل نوحه «لیلا بگفتا ای شه» به این شرح است:

لیلا بگفتا ای شه لب تشنه کامان

دستم به دامان آقا الامان

رودم به میدان می رود در چنگ گرگان

از هجر اکبر مشکل برم جان

آه و واویلا کو اکبر من

نور دو چشمان تر من

شب‌ها نخفتم تا سحر پای گهواره

تا تو را کردم هیجده ساله

کردی امیدم نا امید این بود خیالت

رفتی ز دنیا شیرم حلالت

آه و واویلا کو اکبر من

نور دو چشمان تر من

دارم امیدی از خدا یک بار دیگر

در برم آید نوجوان اکبر

گردم به دور قامتش دستی به گردن

بوسم دو چشم شهلای اکبر

آه و واویلا کو اکبر من

نور دو چشمان تر من

ای زینب محزون بیا کن تو امدای

تا بُریم امشب رخت دامادی

اهل حرم گویند سرود اندر این وادی

از بهر اکبر تا کنیم شادی

آه و واویلا کو اکبر من

نور دو چشمان تر من

«محزون» سرو سینه زند از بهر اکبر

می‌کند نوحه با دو چشم تر

گردد شفیعت ای جوان در صف محشر

از سر جرمت بگذرند دیگر

آه و واویلا کو اکبر من

نور دو چشمان تر من

بسیاری از مردم جنوب نوحه «لیلا بگفتا ای شه» را که قطعه «ممد نبودی» از روی آن ساخته شده را از ساخته‌های خود بخشو می‌دانند؛ اما محمدرضا بلادی (پژوهشگر موسیقی بوشهر) که در فرانسه زندگی می‌کند؛ در این باره به خبرنگار ایلنا گفت: «ریشه این نوحه به فردی به نام سیدمحمد محزون مربوط می‌شود؛ طی تحقیقی که در مورد سیدمحمد محزون داشتم، ایشان قبل از مرحوم بخشو زندگی می‌کردند ولی تاریخ دقیق زمان حیات ایشان را به دست نیاوردم. مرحوم جهانبخش کردی‌زاده یا همان «بخشو» این نوحه را اجرا کرده و در فیلم اربعین ناصر تقوایی ثبت و ماندگار شده است. در واقع این نوحه با صدای ویژه بخشو شناسانده شده است.

بلادی در مورد خود بخشو عنوان کرد: مردم بوشهر جهانبخش کردی‌زاده را به اسم بخشو می‌شناخته‌اند. امروزه در بوشهر و در کل ایران، موسیقی عزاداری جنوبی را با بخشو می‌شناسند. بخشو با آن صدای جادویی‌اش توانست نقطه عطفی برای سبکی از موسیقی و این نوع از عزاداری باشد. ولی در واقعیت بخشو میراث‌دار فرهنگ بزرگی بود که از پیشینیانش مانند ناخدا عباس و محمد شریفیان و مهیمنیان به او به ارث رسیده بود. ناخدا عباس یکی از کسانی‌ است که شکل‌دهنده اصلی این گونه سبک از عزاداری است. قبل از او شکل‌های دیگری از عزاداری بوده و ناخدا عباس نقطه عطف در شکل‌گیری این نوع از عزاداری محسوب می‌شود.

بخشو تحریرهای بکری را که مخصوص موسیقی جنوب و فواصل خاص آن را به بهترین شکل اجرا کرد و اینها شاخصه‌هایی محسوب می‌شود که شما را در هنگام شنیدن آنها قادر به تشخیص موسیقی و عزاداری جنوبی می‌کند. حیات بخشو هزمان با دورانی است که امکانات ضبط صدا به وجود آمده است. بخشو حتما ناخدا عباس و بسیاری از بزرگان این عرصه را ملاقات کرده است.

کردی‌زاده برخلاف نوحه خوان‌هایی مانند ناخدا عباس و محمد شریفیان و مهیمنیان که ضمن نوحه‌خوانی، نوحه‌سازی و نوحه‌سرایی نیز انجام می‌داده‌اند بیشتر روایت کننده بوده؛ سبک شروه خوانی بخشو بسیار معروف است؛ او هم در آوازهای مذهبی و عزاداری و هم در آوازهای سنتی سبک خاصی برای اجرا داشت که میان مردم شناخته شده است. بخشو در واقع به نوعی معیار نیز تبدیل شده که مردم به هر نوحه‌خوانی بخواهند نمره بدهند او را با بخشو قیاس می‌کنند.»

اما آنچه این نوحه «لیلا بگفتا ای شه» و «ممد نبودی ببینی» را از سایر قطعات نوحه و موسیقی متمایز کرده قرار گرفتن دو حس متضاد «حماسه» و «سوگ و اندوه» در کنار یکدیگر است؛ سروش قهرمانلو (آهنگساز و عضو گروه موسیقی نیوش) درباره این تضاد به خبرنگار ایلنا گفت: «این نوحه به دو بخش تقسیم می‌شود که در آن فارغ از آنچه در کلام روی می‌دهد در موسیقی آن، هم حس حماسی وجود دارد و هم حس اندوه از دست دادن یار. در بخشی از این نوحه که حس حماسی دارد، سینه‌زنی با کارکرد ساز ریتمیک حضور دارد و در جایی که حالت اندوه وجود دارد سینه‌زنی قطع می‌شود و حتی کلام «ممد نبودی» در هر دو حالت خوانده می‌شود. یعنی دو برداشت از یک کلام ارائه می‌شود. چنین تضادی در موسیقی که با عنوان راک پیشرو شناخته می‌شود نیز وجود دارد.»

محمدرضا بلادی اما به گونه‌ای دیگر به این تضاد درونی قطعه مذکور نگاه می‌کند و معتقد است ریشه این تضاد در خود فرهنگ موسیقی‌ و عزاداری جنوب ایران نهفته است؛ او می‌گوید: «در موسیقی و عزاداری بوشهر هنر و مذهب به‌طور جدی در هم آمیخته شده‌اند و تضادی که به آن اشاره کردید در موسیقی‌مان نیز شاهد آن هستیم. برای مثال در عزاداری سرپایی زن‌ها که اوج عزاداری زنانه محسوب می‌شود شما می‌بینید که برخی از زن‌ها ضمن عزادری و سینه‌زنی، دست می‌زنند یا کل می‌کشند و یا گوشه روسری خود را می‌گیرند و نوعی رقص عرفانی و سماع‌گونه انجام می‌دهند. اینها نشانه‌هایی از شادمانی محسوب می‌شوند اما در مراسم عزاداری استفاده می‌شوند و این همان تضادی است که شما در اجرا هم می‌توانید شاهد آن باشید. این حرکات زمانی انجام می‌شود که مثلا نوحه حضرت قاسم یا همان نوحه داماد کربلا خوانده می‌شود و انگار عزاداری به شادی شیفت می‌شود اما شادی که با حزن و اندوه همراه است. یعنی ضمن اینکه شیون می‌کنند دست می‌زنند و کل می‌کشند. و این تضاد را شما در خود موسیقی هم می‌توانید ببینید؛ یعنی شما از یک طرف ریتم تند و شادی‌آوری را شاهد هستید و از طرف دیگر به واسطه حزنی که در آن وجود دارد اصطلاحا مو بر تن‌تان راست می‌شود، و این تضاد به بهترین شکل ممکن در همان جایی قرار دارد که می‌بایست باشد و تاثیر بسیار ویژه‌ای را بر جای می‌گذارد.»

برای درک بهتر آنچه محمدرضا بلادی به آن اشاره می‌کند فیلم بخشی از عزاداری بانوان شیعه عراق که بسیار شبیه به عزاداری زنان بوشهری است در اینجا آورده می‌شود؛ این فیلم را بلادی در اختیار ایلنا قرار داده است:

بلادی همچنین نمونه‌ای صوتی از عزاداری زنان بوشهری را نیز در اختیار ایلنا قرار داده که در ادامه می‌توانید آن را در اینجا بشنوید:

پس از انتشار قطعه «ممد نبودی» از صداوسیما در سال‌های ابتدایی دهه شصت، این اثر بسیار مورد توجه قرار گرفت و بعدها این قطعه با تنظیم‌های مختلفی مجددا اجرا شد؛ سال 1390 نیز هوشنگ کامکار پوئم سمفونی خرمشهر را با الهام از موسیقی این قطعه و همچنین با تمرکز بر نسخه‌ای از اجرای «لیلا به گفتا ای شه» توسط «بخشو» منتشر کرد. کامکار در جلسه نقد پوئم سمفونی خرمشهر گفته بود: «هسته اصلی این کار روی نوحه‌ای که ریشه در موسیقی محلی بوشهری دارد است. این نوحه را برای اولین بار استاد بخشو اجرا کرده و بعدها در زمان جنگ، از ملودی آن با شعر دیگری استفاده شد که به«ممد نبودی ببینی» مشهور شده است. منتهی من ورژن اصلی این نوحه را روی آواز استفاده کرده‌ام. تم این نوحه در پوئم سمفونی خرمشهر شکسته شده و در بخش‌هایی از کار توسط ارکستر و سازهای مختلف اجرا شده است. در واقع با این تضاد سعی کرده‌ام تضاد غم و اندوه و زجر و شجاعت مردم خرمشهر را تصویر کنم.»

متن شعر قطعه «ممد نبودی» نیز که توسط جواد عزیزی سروده شده از این قرار است:

ممد نبودی ببینی شهر آزاد گشته

خون یارا نت پر ثمر گشته

ممد نبودی ببینی شهر آزاد گشته

خون یارا نت پر ثمر گشته

آه و واویلا… کو جهان آرا

نور دوچشمان تر ما

ممد نبودی ببینی شهر آزاد گشته

خون یارا نت پر ثمر گشته

ممد نبودی ببینی شهر آزاد گشته

خون یارا نت پر ثمر گشته

آه و واویلا… کو جهان آرا

نور دوچشمان تر ما

ممد نبودی ببینی شهر آزاد گشته

خون یارا نت پر ثمر گشته

ممد نبودی ببینی شهر آزاد گشته

خون یارا نت پر ثمر گشته

آه و و ا و یلا… کو جهان آرا نور دوچشمان تر ما»

ممد نبودی ببینی شهر آزاد گشته

خون یارانت پر ثمر گشته

آه و واویلا کو جهان آرا

نور دو چشمان تر ما

امیدم گشته ناامید بعد از هجر تو

یاران می‌آیند اندر پی تو

موسوی آمد پی تو استقبالش کن

بر کوی رضوان تو مهمانش کن

آه و واویلا کو جهان آرا

نور دو چشمان تر ما

از هجرت‌ای سردار دل گل‌ها پژمردند

نخل‌های شهر ما بی‌سر می‌مردند

در دست مردان خدا جامت می‌ماند

در یاد مستان نامت می‌ماند

متن و صوت/ لیلا بگفتا ای شه تشنه لب کامان از حسین کشتکار بوشهری

 گزارش: سعید اداک