مناجات‌خوانی از «شجریان» تا «گلپا»، «شهرام ناظری» و دیگران+صوت
درست است که اغلب آوازخوانان ایرانی لااقل چند اثر عرفانی در کارنامه دارند. اما کمتر کسی می‌داند که هنرمندانی چون گلپا و شهرام ناظری و حتی تاج اصفهانی مناجات‌خوانی هم کرده‌اند. با این توضیح که مناجات‌خوانی یکی از مقوله‌های با اهمیت در ماه مبارک رمضان و دیگر مناسبات مذهبی است و از گذشته‌های دور مرسوم بوده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد موسیقی چند وجهی بودن آن است؛ به این معنا که این هنر در هر مقطعی از تاریخ بنا به مضامین و اتفاقات کاربردهای مختص به خود را داشته است. موسیقی از طرفی کامل کننده هنرهای دیگری چون سینما و تئاتر است و حتی هنرمندان رشته‌های مختلف هنرهای تجسمی هم طی چند سال گذشته به واسطه پرفورمنس‌ها و هنر اینستالیشن در حد و اندازه بضاعت خوداز موسیقی در نمایشگاهایشان بهره برده‌اند. موسیقی در طب و پزشکی هم مقوله‌ای درمانگر است و برخی کشورها حتی بیمارستان‌هایی را بر همین اساس تاسیس کرده‌اند.
اما همه اینها کل ماجرا نیست. موسیقی هم در ایران و هم در اغلب کشورها هنری آیینی نیز محسوب می‌شود و این موضوع را باید در نظر داشت که آیین از دین و مذهب هر قوم جدا نیست و این مقولات اجتماعی به نوعی در هم تنیده‌اند و نمی‌توان آن‌ها را از هم منفک و جدا دانست. حتی اغراق نیست اگر بگوییم اساس خوانش و اجرای دعاها و نیایش‌ها، حتی تلاوت و قرائت قرآن کریم هم بر اساس موسیقی است. اقامه اذان هم بر همین اساس است و موسیقی دستگاهی و مقامی ایران با قابلیت‌هایی که دارند می‌توانند در خوانش دعاها و تلاوت قرآن همچنین اقامه اذان مورد توجه و بهره‌برداری قرار گیرند.
با نگاهی به گذشته و دوران معاصر، با آوازخوانانی مواجه می‌شویم که در زمینه خواندن مناجات‌های مذهبی هم دستی بر آتش داشته‌اند و آثار به جا مانده از آن‌ها گواهی بر تسلط آن‌ها بر موسیقی و متون مذهبی و دینی است. به طور مثال محمدرضا شجریان پیش از خواننده شدن قاری قرآن بوده است. محمد معتمدی هم در ابتدا به مقوله مناجات‌خوانی توجه داشته و در ادامه این روند بوده که به خوانندگی هم پرداخته و کارش مورد اقبال مخاطبان آثار موسیقایی، مذهبی قرار گرفته.
در موسیقی نواحی هم آن‌هایی که بر رسوم و آیین ها آگاهند، بهتر از دیگران به اجرای مراسم مذهبی و آیینی می‌پردازند و آثارشان بیش از دیگر اجراکنندگان به دل می‌نشیند. دلیل این امتیاز، اشراف آن‌ها به موسیقی و ریتم و تحریر و دیگر مولفه‌هاست. در کل مناسبت‌های مذهبی در ایران و حتی دیگر کشورهای مسلمان، بستر خوبی برای پرداختن به ادعیه و مناجات‌ها با توجه به موسیقی و دستگاه‌ها و گوشه‌های آن است.
موسیقی و ماه رمضان در ایران
در میان تمام مناسبت‌ها و اتفاق‌ها، ماه «رمضان» برای مردم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و طی این سال‌ها برخی خوانندگان با اجرای مناجات‌ها نام خود را در لیست ماندگاران به ثبت رسانده‌اند. البته باید یادآور شد مناجات‌ها در گذشته به ادعیه مذهبی محدود نبوده و اشعار فارسی نیز در مناجات‌ها کاربرد داشته‌اند و نمونه این اتفاق پرداختن به مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری است. به گفته امین فروغی (نویسنده و پژوهشگر) برخی اشعار عبید زاکانی از پر رونق‌ترین مناجات‌ها درماه رمضان بوده‌اند. به اعتقاد این پژوهشگر، مرشدهایی که پیش از افطار در کنار سقاخانه‌ها و زیرگذرها می‌ایستادند، اشعار عبید را با آوازی زیبا می‌خوانده‌اند و رهگذران باشنیدن آن از صفا و معنویت سرشار می‌شده‌اند و باحالی روحانی بر سر سفره‌های افطار می‌نشسته‌اند.
تاریخچه مناجات خوانی در ایران
با توجه به اسناد و مدارک موجود می‌توان گفت مناجات‌خوانی سابقه دیرینه‌ای در ایران دارد، اما با تاسیس رادیو درسال ۱۳۱۹ بود که مناجات‌ها به شکلی همه گیر به گوش مردم رسیدند. گرامافون نیز نخستین بار در دوره قاجار و عهد ناصری به ایران وارد شد و وجود این پدیده نوین نقش اصلی را در ضبط و ثبت آثار داشته است. در همین راستا نام افراد مطرحی در عرصه مناجات‌خوانی به چشم می‌خورد که به جز معاصران، حسن عندلیب، محمد دماوندی، حسینعلی نکیسا، حسین طاهرزاده، ابوالحسن خان اقبال آذر و جواد ذبیحی مطرح‌ترین آن‌ها هستند.
اما در میان معاصران هم آوازخوان‌هایی به خوانش مناجات پرداخته‌اند که گزارش پیش رو درباره آن‌هاست و به چند مناجات زیبا و مطرح ماه رمضان با ذکر جزییات آن‌ها می‌پردازد.
شجریان؛ پیشگام مناجات‌خوان‌های معاصر
به طور قطع مخاطبان و هنرمندان مناجات‌های محمدرضا شجریان را پیش از آثار دیگر آوازخوانان معاصر به یاد می‌آورند. شجریان در دوران حیاتش به جز قرائت قرآن به ارائه دو اثر مذهبی پرداخت که یکی از آن‌ها ربناست و دیگری مثنوی افشاری نام دارد. شاید بتوان گفته به دلیل محبوبیت دعای ربنا، مثنوی افشاری شجریان کمتر شنیده شده است؛ اما زیبایی‌های خاص خودش را دارد و بسیار دلنشین است.
شعر مثنوی افشاری با صدای زنده یاد شجریان مولانا جلال الدین بلخی است و امیر نوری دکلمه آن را به عهده داشته است.
فایل پیش رو اجرای ربنا و مثنوی افشاری به صورت یکجاست. گوینده امیر نوری، تهیه‌کننده: حسین صبحدل، صدابردار: فریدون شهبازیان/ ضبط شده به سال ۱۳۵۸؛
متن شعر «مثنوی افشاری»؛
این دهان بستی دهانی باز شد
تا خورنده‌ی لقمه‌های دل راز شد
لب فروبند از طعام و از شراب
سوی خوان آسمانی کن شتاب
گز تو این انبان ز نان خالی کنی
پر ز گوهرهای اجلالی کنی
طفل جان از شیر شیطان باز کن
بعد از آنش با ملک انباز کن
چند خوردی چرب و شیرین از طعام
امتحان کن چند روزی در صیام
چند شب‌ها خواب را گشتی اسیر
یک شبی بیدار شو دولت بگیر
گلپا؛ آوازخوانی که مذهبی خوانی را هم تجربه کرد
کمتر کسی می‌داند که گلپا آوازخوان پیشکسوت ایرانی هم در عرصه مناجات خوانی فعال بوده است. هرچند اثر او کمتر به گوش نسل‌های جدید رسیده است. این خواننده مذهبی خوانی را از پدرش آموخته و سال‌ها پیش اثری را تولید و اجرا کرده که در دسته مناجات‌ها قرار می‌گیرد. گلپا در سالهای پیش از انقلاب اسلامی، آن زمان که با برنامه گل‌ها همکاری داشته ابیاتی از مناجات‌نامه معروف رضی‌الدین ارتیمانی (شاعر مطرح دوره صفویه) را خوانده است. او مناجاتش را با همکاری روح الله خالقی (رهبر ارکستر) و جواد معروفی (آهنگساز) و نوازندگی سنتور رضا ورزنده، در برنامه (شاخه گل ۱۲۸) به گوش مخاطبان رسانده که مطلع آن با الهی به مستان میخانه‌ات آغاز می‌شود.
اکبر گلپایگانی که همچنان در ایران ساکن است و برخلاف بسیاری از همکارانش مهاجرت نکرده این اثر را در دستگاه همایون اجرا کرده است.
شهرام ناظری بعدها با همکاری کامبیز روشن روان مناجات مذکور را اجاره کرده است. می‌توان گفت گلپا و ناظری اشعار معروف رضی‌الدین ارتیمانی را در گوشه ساقی‌نامه اصفهان خوانده اند. گفته می‌شود شلقی نامه گوشه‌ای ریتمیک اما با تمپویی آرام است. درباره شاعر اثر هم می‌توان گفت که اشعارش در ساقی نامه حدود ۱۵۷ بیت است.
بخشی از مناجات خوانی گلپا ساخته جواد معروفی با رهبری ارکستر روح الله خالقی؛
بخشی از متن شعر؛
الهی به مستان میخانه‌ات
به عقل آفرینان دیوانه‌ات
به دردی کش لجه‌ی کبریا
که آمد به شأنش فرود انّما
به درّی که عرش است او را صدف
به ساقی کوثر، به شاه نجف
به نور دل صبح خیزان عشق
ز شادی به انده گریزان عشق
به رندان سر مست آگاه دل
که هرگز نرفتند جز راه دل
به انده‌پرستان بی‌پا و سر
به شادی فروشان بی‌شور و شر
کزان خوبرو، چشم بد دور باد
غلط دور گفتم که خود کور باد
به مستان افتاده در پای خم
به مخمور با مرگ با اشتلم
بشام غریبان، به جام صبوح
کز ایشانست شام و سحر را فتوح
که خاکم گل از آب انگور کن
سرا پای من آتش طور کن
جلال تاج اصفهانی؛ آوازخوان و مناجات خوانی که جز اذان اثری از او در دست نیست
جلال تاج اصفهانی آوازخوان مطرح ایرانی که مکتبش همواره مورد توجه هنرمندان بوده در شیوه‌اش از وعظ و روضه خوانی تاثیر گرفته است. با اینکه جز یک اذان اثری ضبط شده از مناجات‌های جلال تاج اصفهانی در دسترس نیست اما آنطور که می‌گویند آثار زیبایی را خوانده و اجرا کرده است.
تنها اثر به جا مانده از تاج اصفهانی در این عرصه اذانی است که درباره تاریخ و زمان اجرای آن اطلاعاتی در دست نیست. شایده به جا باشد حال که اثری از این هنرمند ایرانی باقی نمانده اذان او را بشنویم.
اذان به اقامه تاج اصفهانی؛
شهرام ناظری؛ آوازخوانی که عرفان در موسیقی او جریان دارد
شهرام ناظری آواز خوان موسیقی ایرانی و کردی در زمینه تولید آلبوم کارنامه بلند بالایی دارد و حاصل عمری تلاش او انتشار حدود پنجاه آلبوم است که «خنیانگر» با آهنگسازی مسعود خضری آخرین مجموعه‌ای است که از او منتشر شده است. آن‌هایی که شهرام ناظری را می‌شناسند و آثارش را شنیده‌اند، می‌دانند که او در ارائه موسیقی عرفانی بیش از دیگر خوانندگان به ارائه اثر پرداخته و خب در این میان طبیعتا مناجات‌هایی هم خوانده است که می‌توان گفت در آلبوم‌های متعدد او پراکنده اند. او آلبومی مختص به مناجات ندارد اما آثارش با محوریت مناجات توسط دوست دارانش در آلبومی به نام «عشق نامه» جمع آوری شده اند. در ادامه به دو مناجات از او گوش سپارید.
مناجاتی از شهرام ناظری با شعری از عطار نیشابوری؛
متن شعر ؛
ای ز شراب غفلت مست و خراب مانده
با سایه خو گرفته وز آفتاب مانده
تا چند باشی آخر از حرص نفس کافر
ایمان به باد داده در خورد و خواب مانده
اندیشه کن تو روزی کین خفتگان ره را
گه در حجاب بینی گه در عذاب مانده
آنجا که نقدها را ناقد عیار خواهد
مردان مرد بینی در اضطراب مانده
وانجا که باز خواهند از جان و دل نشانی
هم دل سیاه بینی هم جان خراب مانده
وانجا که عاشقان را از صدق باز پرسند
بس عاشق مجازی کاندر جواب مانده
ای اوفتاده از ره بگشای چشم و بنگر
پیران راه‌بین را سر در طناب مانده
عیسی پاک‌رو را از سوزنی شکسته
حیران میان این ره چون در خلاب مانده
ترسم که هیچ عاشق پیشان ره نبیند
وان ماه‌رخ بماند اندر نقاب مانده
در بحر عشق دری است از چشم خلق پنهان
ما جمله غرقه گشته وان در درآب مانده
بر آتش محبت از شرح این عجایب
عطار را دل و جان در تف و تاب مانده
دیگر مناجات شهرام ناظری با شعری از شاه نعمت الله ولی؛
متن شعر:
هوای خویشتن بگذار اگر داری هوای او
عنیمت‌دان اگریابی در خلوت سرای او
نخواهی دید روی او اگر دیدت همین باشد
طلب کن نور چشم از وی که تا بینی لقای او
اگر دور بقا خواهی سر دار فنا بگزین
فنا شو از وجود خود که تایابی بقای او
به جانان جان سپار‌ای دل که کار عاشقان اینست
هوای خویشتن بگذار اگر داری هوای او
حسام الدین سراج؛ آواز خوانی با انبوهی از آثار عرفانی
حسام الدین سراج خواننده موسیقی ایرانی نیز یکی دیگر از هنرمندانی است که به مناجات و مناجات خوانی توجه داشته است، البته باید تاکید کرد که حسام الدین سراج از آن دسته هنرمندانی است که آثار عرفانی اش بیش از دیگر قطعات و آلبوم‌هایش است. او با اینکه مثل گذشته فعال نیست اما همچنان آثارش، از جمله مناجات‌هایش شنیدنی هستند.
مناجات خوانی «شوشتری» با صدای حسام الدین سراج و شعری از حافظ؛
متن شعر:
دلا بسوز که سوز تو کارها بکند
نیاز نیم شبی دفع صد بلا بکند
عتاب یار پری چهره عاشقانه بکش
که یک کرشمه تلافی صد جفا بکند
ز ملک تا ملکوتش حجاب بردارند
هر آن که خدمت جام جهان نما بکند
طبیب عشق مسیحادم است و مشفق لیک
چو درد در تو نبیند که را دوا بکند
تو با خدای خودانداز کار و دل خوش دار
که رحم اگر نکند مدعی خدا بکند
ز بخت خفته ملولم بود که بیداری
به وقت فاتحه صبح یک دعا بکند
بسوخت حافظ و بویی به زلف یار نبرد
مگر دلالت این دولتش صبا بکند
مناجات خوانی آوازخوانان نسل‌های جدید
محمد معتمدی
طی سالهای اخیر محمد معتمدی آوازخوان موسیقی ایرانی بیش از دیگران به مقوله مناجات خوانی توجه داشته و آلبومی دارد که چندین مناجات با صدای او می‌پردازد و مناجات خوانی نام دارد. معتمدی دو سال پیش این مجموعه موسیقایی را به صورت رایگان و حلال در دسترس دوستداران موسیقی و موسیقی مذهبی قرار داد و مخاطبان می‌توانند آن آثار را دانلود کنند بی‌آنکه مبلغی بپردازند.
مناجات «شعله گردان»/ با صدای محمد معتمدی با شعری از وحشی بافقی (فرهاد و شیرین)؛
بخشی از متن شعر؛
الهی سینه‌ای ده آتش افروز
در آن سینه دلی وان دل همه سوز
هر آن دل را که سوزی نیست، دل نیست
دل افسرده غیر از آب و گل نیست
دلم پر شعله گردان، سینه پردود
زبانم کن به گفتن آتش‌آلود
کرامت کن درونی درد پرورد
دلی در وی درون درد و برون درد
اسحاق انور
زنده‌یاد اسحاق انور که او را یکی از استعدادهای از دست رفته موسیقی می‌دانند نیز اثری دارد که در دسته مناجات‌ها قرار می‌گیرد.
«گمگشته» مناجات اسحاق انور/ این اثر بر مبنای یکی از اشعار عطار نیشابوری و با اقتباس از آهنگی یونانی ساخته شده و به همین دلیل حال و هوایی مدرن پیدا کرده است؛
بخشی از متن شعر؛
ای بی‌نشان محض نشان از که جویمت
گم گشت در تو هر دو جهان از که جویمت
تو گم نه‌ای و گمشده‌ی تو منم ولیک
تا یافت یافت می‌نتوان از که جویمت
دل در فنای وحدت و جان در بقای صرف
من گمشده درین دو میان از که جویمت
پیدا بسی بجستمت اما نیافتم
اکنون مرا بگو که نهان از که جویمت
چون در رهت یقین و گمانی همی رود
ای برتر از یقین و گمان از که جویمت
سالار عقیلی
سالار عقیلی هم سال گذشته برای برنامه ماه رمضانی شبکه یک سیما با عنوان «دعوت» اثری خواند که مناجات محسوب می‌شود و شعر آن سروده ابوالقاسم لاهوتی است.
مناجات سالار عقیلی با شعر ابولقاسم لاهوتی؛
بخشی از متن شعر؛
نشد یک لحظه از یادت جدا دل
زهی دل آفرین دل مرحبا دل
ز دستش یک دم اسایش ندارم
نمی‌دانم چه باید کرد با دل؟
هزاران بار منعش کردم از عشق
مگر برگشت از راه خطا دل
به چشمانت مرا دل مبتلا کرد
فلاکت دل مصیبت دل بلا دل
از این دل داد من بستان خدایا
ز دستش تا به کی گویم خدا دل؟
