سرگذشتِ غم‌انگیز ساز «چنگ» در ایران+آثاری از هنرمندان ایرانی و خارجی
برخلاف تصور بسیاری از مردم «چنگ» سازی کاملا ایرانی است اما به دلیل عدم توجه به آن هرچه گذشته بیشتر فراموش شده است. گزارش پیش رو به بررسی سرنوشت «چنگ» از گذشته تاکنون می‌پردازد و معدود نوازندگان و سازندگان این ساز باستانی را معرفی می‌کند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، سازهای ایرانی محدود به آن‌هایی نیست که در موسیقی دستگاهی کاربرد دارند. اگر موسیقی نواحی مختلف ایران را به صورت اجمالی مدنظر قرار دهیم، با سازهای متعددی مواجه می‌شویم که شاید حتی اسم آن‌ها را نشنیده باشیم. طی سال‌های گذشته بر اساس اتفاقات و جریانات اجتماعی برخی سازها ارتقا یافته و برخی نیز به دلیل‌عدم توجه منسوخ یا فراموش شده‌اند.
در میان سازهای فراموش شده چنگ یکی از قدیمی‌ترین‌هاست. البته این ساز کم و بیش مورد توجه نوازندگان ایرانی بوده اما واقعیت این است که آنطور که باید در موسیقی دستگاهی و ارکسترال ایرانی جایگاه ویژه و مشخصی ندارد و طی اتفاقاتی گاه به گاه است که می‌توانیم صدای زیبای چنگ را در کنسرت‌ها ببینیم و بشنویم.
قدمت ساز چنگ چقدر است و متعلق به کدام کشور است؟
شاید بسیاری از مخاطبان ندانند که چنگ یا هارپ، سازی ایرانی و باستانی است. اگر به اسناد و مدارک تاریخی به جا مانده نگاهی بیندازیم، خواهیم دید که در ادبیات از ساز چنگ یاد شده است. بین سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۶ بود که دو باستان‌شناس دانشگاه شیکاگو در تپه تاریخی چغازنبیل مهری گلی را یافتند که قدمت آن به هزاره چهارم پیش از میلاد (دوران ایلامیان) می‌رسد. مهرنگاره مذکور ۳۴۰۰ سال قدمت دارد. بر روی این شی تاریخی، تصویری از بزم رامشگران هک شده است. در این اثر تعدادی نوازنده به نواختن سازهای مختلف مشغول هستند. آنطور که مورخان می‌گویند نحوه نشستن و چینش افراد گویای شکل اولین ارکستر تاریخ است. یکی از افراد در تصویر نوازنده چنگ است و نوازندگان شیپور و تنبک نیز در میان آن جمع دیده شده‌اند. رامشگر چهارم خواننده است و فردی دیگر بر فرشی نشسته و از او پذیرایی شده است.
شهر ایذه (منطقه مالمیر) واقع در خوزستان نیز یکی دیگر از اماکنی است که در آن اسناد و مدارکی در رابطه با ساز چنگ یافت شده است. در این منطقه از ایران آثاری را می‌بینیم که طرح‌هایی از دو چنگ‌نواز روی آن‌ها هک شده است. این افراد دو نوع چنگ در دست دارند و نام خود را با خط میخی ایلامی نوشته‌اند. چنگی که در دست این دو نوازنده دیده می‌شود ۱۳ سیم دارد.
طاق‌بستان واقع در شهر کرمانشاه نیز یکی از مناطق باستانی است نقش برجسته‌های آن از قدمت بسیار ساز چنگ خبر می‌هد. نقش برجسته هک شده بر کوه طاق‌بستان چنگ‌نوازانی را نشان می‌دهد که در یک شکارگاه سوار بر قایق برای شاه ساسانی نوازندگی می‌کنند. آنطور که می‌گویند ساز چنگ در آن مقطع ۷ تا ۱۱ سیم داشته است.
جالب آنکه تصویر چنگ در تمام آثار باستانی ایران (از دوران هخامنشیان تا سلوکیان) دیده می‌شود و همین موضوع برای ایرانی دانستن این ساز زهی باستانی کافی است. با اینکه چنگ یکی از سازهای مهم دوران باستان است اما هرچه گذشته بیشتر به انزوا رفته و حتی در مقاطعی فراموش شده است.
چنگ تا چه زمانی در ایران مورد توجه بوده؟
بر اساس اسناد به جامانده از گذشته ساز چنگ تا عصر معاصر مورد توجه بوده و تا عهد صفویه کاربرد داشته و سلطان محمد چنگی آخرین نوازنده آن دوران است. قاعدتا چنگ نیز مانند برخی دیگر از سازها به مرور تکمیل شده، ارتقا یافته و انواعی داشته است. انواع چنگ‌های مورد استفاده در طول تاریخ موسیقی کشور و جهان به طور کلی اینگونه دسته‌بندی می‌شوند؛ چنگ ارکستری، چنگ سنتی، چنگ باستانی و چنگ تزیینی. باید یادآور شد سازهای مذکور از لحاظ شکل ظاهری به ۱۷ نوع الگو و فرم تقسیم می‌شوند که چنگ زاویه‌دار، چنگ منحنی، چنگ ون و چنگ کندوگ برخی از آن‌هاست.
حسینعلی ملاح در کتاب «فرهنگ سازها» درباره قدمت چنگ نوشته است: «در موزه ایران باستان یک نقش برجسته سفالی موجود است که زنی پارتی را نشان می‌دهد که ایستاده به نواختن چنگ مشغول است. چنگی که در دست این نوازنده است، شباهت زیادی به چنگ حک‌شده در شکارگاه گراز طاق بستان کرمانشاه دارد. نکته درخور توجه این است که در تمام نقش‌برجسته‌ها و نقاشی‌ها این نوع چنگ را نوازندگان نشسته می‌نوازند، در صورتی که این بانو همین چنگ را ایستاده و در بغل گرفته و می‌نوازد.»
آیا دیگر کشورها نیز ساز چنگ داشته‌اند؟
همانطور که توضیح داده شد، اسناد و منابع تاریخی گویای این است که چنگ‌سازی ایرانی است، اما اروپاییان مدعی هستند این ساز کهن قرن هجدهم میلادی توسط آلمانی‌ها ابداع و پایه‌گذاری شده است.
ظاهر فیزیکی چنگ و نحوه نواختن آن
ساز چنگ که از سازهای گرانقیمت محسوب می‌شود، معمولا با چوب درخت گردو و افرا ساخته می‌شود. این ساز زهی یا رشته‌ای با انگشت نواخته می‌شود و فاقد مضراب است. در کل نواختن چنگ دو شیوه هشت انگشتی و ده انگشتی دارد. آنچه در دیگر کشورها مرسوم است شیوه هشت انگشتی است ایرانیان در عهد باستان آن را با ده انگشت می‌نواخته‌اند.
اجرای قطعه‌ای توسط لورنس فور از آلبوم «آرامش عمیق»؛
چنگ نوازان مطرح معاصر
فرزانه نوایی یکی از مطرح‌ترین چنگ نوازان معاصر است که در سال ۱۳۸۳ دارفانی را وداع گفته است. آذرنوش صدرسالک نیز یکی دیگر از هنرمندان ایرانی است که در ارکستر سمفونیک تهران چنگ می‌نواخته. فتانه شاهین نیز دیگر چنگ نواز معاصر است. باید یادآور شد که ساز چنگ توسط هنرمندانی چون مجید ناظم‌پور، سیامک مهرداد، حامد صغیری و عبدالله عباسی بازسازی شده. فکرت کاراکایا نیز هنرمند اهل کشور ترکیه نیز نسبت به بازسازی چنگ اقدام کرده است.
لوریس چکناواریان (آهنگساز و رهبر ارکستر) درباره دلایل مهجور ماندن چنگ یا هارپ در ایران گفته است: منسوخ شدن این ساز در ایران دو دلیل دارد؛ اول اینکه در ایران هیچ نوازنده چنگی که به صورت حرفه‌ای به این ساز تسلط داشته باشد وجود ندارد و نکته‌ی دوم اینکه سازهایی که به تعداد محدود، در ایران ساخته می‌شوند، استاندارد نیستند.»
اجرای یکی از قطعات ولفگانگ آمادئوس موتسارت با چنگ و فلوت
نگاهی کوتاه به زندگی چنگ‌نوازان معاصر ایرانی
فرزانه نوایی
فرزانه نوایی نوازنده چنگ ساکن اتریش، زاده خردادماه سال ۱۳۳۵ است و در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۸۳ از دنیا رفته است. زنده‌یاد نوایی نوازندگی چنگ را در هنرستان عالی موسیقی تهران فراگرفته و پس از این اتفاق است که با بورسیه وزارت فرهنگ و هنر به اتریش رفت و در آکادمی موسیقی و هنرهای نمایشی وین ادامه تحصیل داد و در ادامه به کنسرواتوار ملی پاریس پیوست و دوره‌هایی را سپری کرد. او همزمان با تحصیل و موازی با فعالیت‌های برون‌مرزی، در ایران نیز فعالیت‌های جدی داشت. وی سال ۱۳۵۸ در ارکستر مجلسی رادیو و تلویزیون ملی ایران به رهبری ایرج صهبایی چنگ نواخته است. او همچنین به مدت یک سال در هنرستان عالی موسیقی تدریس کرد و به عنوان نوازنده با ارکستر سمفونیک تهران همکاری داشت.
زنده‌یاد نوایی پس از اقامت مجدد و کوتاه مدتش در ایران با همراهی همسرش خسرو سلطانی (نوازنده فاگوت) برای همیشه به اتریش رفت. کیان سلطانی نوازنده مطرح ویلونسل حاصل زندگی مشترک نوایی و خسرو سلطانی است.
قطعه‌ای که فرزانه نوایی در آن چنگ می‌نوازد:
«آوای مهر» ساخته حسین علیزاده و «ماهور کبیر» با آهنگسازی خسرو سلطانی آلبوم‌هایی هستند که فرزانه نوایی در آن‌ها چنگ نواخته است. او در نهایت سال ۱۳۸۳ پس از سال‌ها مبارزه با بیماری سرتان در سن ۴۸ سالگی دارفانی را وداع گفت و در شهر برگتنس دفن شد.
آذرنوش صدرسالک
آذرنوش صدرسالک (موسیقی‌دان و نوازنده چنگ) فرزند حسن صدر سالک (شاعر و ترانه‌سرا) است و به سال ۱۳۳۴ زاده شده است. او ۱۰ساله بود که به یادگیری پیانو پرداخت و دو سال بعد فراگیری چنگ را آغاز نمود. در همین مقطع بود ک به عضویت گروه کر تلویزیون ملی ایران درآمد و در ادامه با گروه کر تالار وحدت نیز همکاری کرد.
وی در ۱۰ سالگی آموختن ساز پیانو را آغاز نمود و ۱۲ساله بود که فراگیری نوازندگی ساز چنگ را آغاز کرد. وی پس از تحصیل در مدرسه ابتدایی «ژاندارک» به هنرستان موسیقی ملی رفت و پس از اخذ دیپلم به صورت شبانه تحصیلات خود را در دبیرستان «طبری» ادامه داد، سپس به دانشگاه تهران رفت و حقوق اسلامی خواند.
فایل تصویری چنگ‌نوازی آذرنوش صدرسالک با صحبت‌های همسرش مجید انتظامی
آذرنوش صدرسالک که همسر مجید انتظامی (نوازنده، آهنگساز و رهبر ارکستر) است، از سال ۱۳۵۷ به ارکستر سمفونیک تهران به رهبری فرهاد مشکات پیوست و پس از بازنشستگی در ارکستر سمفونیک نوازندگی کرد.
صدرسالک در دهه هفتاد به مدت یک سال رییس هنرستان موسیقی دختران بود. وی سال ۱۳۹۲ از سوی وزارت ارشاد مدرک درجه یک هنری دریافت کرده است. این نوازنده طی سال‌های فعالیتش با ارکسترها و آهنگسازان و فیلمسازان همکاری کرده و از آثار او می‌توان به آلبوم‌های «سوئیت سمفونی انقلاب»، «سمفونی کارون»، «سمفونی پیروزی»، «سمفونی مقاومت» همه ساخته مجید انتظامی اشاره کرد.
فتانه شاهین
فتانه شاهین، زاده اهل شیراز یکی دیگر از چنگ‌نوازان معاصر است. او فراگیری موسیقی ایرانی و مقوله ردیف را از سال ۱۳۶۵ آغاز کرده و در محضر مجید کیانی سنتورنوازی آموخته و ردیف میرزا عبدالله را با نظارت او آموخته و از بر کرده است. وی که فارغ‌التحصیل حسابداری و زبان و ادبیات فرانسه است، از اواسط دهه هفتاد فعالیت در عرصه آموزش را آغاز کرده و در سال ۱۳۸۴ به دلیل تلاش‌های بسیار به عنوان بانوی برتر موسیقی استان فارس معرفی شد. وی طی سال‌های فعالیتش علاوه بر تربیت شاگردان و برگزاری کنسرت‌ها و کارگاه‌ها پژوهشی و آموزشی، برای معرفی موسیقی ایرانی به دیگر کشورها، در فرانسه و سوییس به اجرای برنامه پرداخته است.
این بانوی هنرمند در ادامه به دلیل علاقه وافرش به ساز چنگ، فراگیری آن را آغاز کرد و سال ۲۰۰۷ به کنسرواتوار زوریخ پیوست. او سپس آموزش ساز زهی باستانی چنگ را در دستور کار قرار داده از سال ۲۰۱۰ پروژه‌ای را کلید زده که «احیای هارپ در ایران» نام دارد. او که سال‌ها در شیراز به آموزش موسیقی پرداخته، برای به سرانجام رساندن پروژه‌اش و خرید تعدادی ساز چنگ آموزشگاه شخصی خود را فروخته تا به این ترتیب شاگردانی را در تهران تربیت کند.
به گفته فتانه شاهین چنگ متعلق به حدود ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد است و نخستین بار مصری‌ها، ایرانی‌ها و دیگر ملل متمدن دنیا بودند که آن را مورد استفاده قرار داده‌اند، اما بعدها نواختن این ساز متوقف شد. حتی تا دوره صفوی و در حدود ۴۰۰ سال پیش، هرازگاهی نوایی از این ساز بلند می‌شد اما از دوره صفویه تاکنون این ساز به طور کامل در ایران منسوخ شده است. وی معتقد است چنگ این قابلیت را دارد تا در تمام ژانرهای موسیقی استفاده شود.
بهار ایلچی
بهار ایلچی (نوازنده، مدرس و سرپرست گروه گروه بانوان ستاره قطبی) یکی دیگر از چنگ‌نوازان حال حاضر کشور است. او نوازندگی چنگ ار از محضر آذرنوش صدرسالک فرا گرفته است.
وی مدتی قبل طی گفتگو با ایلنا درباره ساز چنگ و تکامل آن طی سال‌ها و دهه‌های اخیر گفته است: هیچکس را نداشته‌ایم که بر ساز چنگ متمرکز شود و آن را ارتقا دهد. یعنی همان ساز چنگ ابتدایی که صرفا رنگ صدا داشت و تکنیکال نبود به همان شکل اولیه باقی ماند و همان نیز آرام آرام از بین رفت. این ساز در نهایت از ایران رفت و دیگران روی آن کار کردند و به‌سازی امروزی تبدیلش کردند که هارپ نام دارد.
چنگ سازی وارداتی و گرانقیمت/ چنگ سازان ایرانی چه کسانی هستند؟
مشکلی که در رابطه با ساز گرانقیمت چنگ وجود دارد وارداتی بودن آن است. فتانه شاهین طی گفتگویی که سال ۱۳۹۲ با یکی از خبرگزاری‌ها داشته درباره دلایل گران بودن ساز چنگ اینگونه گفته است: «علت گرانی ساز، دقیقاً ارتباط به زحمتی دارد که سازندگان برای ساخت آن متحمل می‌شوند. من به چند کارگاه و همچنین کارخانه سالوی ایتالیا سر زدم. واقعاً کار پرزحمت و بسیار دقیقی است. بخش عمدهای از ساز حتی در کارخانه‌ها غیرماشینی و توسط متخصصان و تکنسین‌ها ساخته می‌شود و تولید آن روندی بسیار طولانی دارد. امیدوارم در ایران هم سازندگانی پیدا شوند و با دانش کافی و تحقیق و آموزش مبادرت به ساخت این ساز کنند؛ سازندگان آگاهی که اتصال چند تکه چوب با سیم قلاب ماهیگیری و… را چنگ ننامند.»
البته برخی از هنرمندان ایرانی نیز طی سال‌های اخیر به ساخت ساز چنگ همت گمارده‌اند. عبدالعلی باقری‌نژاد یکی از همین افراد است که علاوه بر ساخت سازهای ایرانی چنگ میز می‌سازد. تمرکز این نوازنده بر ساخت چنگ باعث شده او را احیاگر چنگ ایرانی بدانند.
عبدالله عباسی دیگر سازنده چنگ ایرانی است. او که سازنده تار نیز هست، در سال ۱۳۹۵ طی گفتگو با یکی از رسانه‌ها گفته بود ساز چنگ را او و ابراهیم قنبری مهر احیا کرده‌اند. سیف‌الله شکری اهل قزوین نیز یکی دیگر از سازندگان سازهای ایرانی است که به گفته خودش چنگ را احیا کرده است. او از ۱۷ سالگی تحقیق درباره سازهای ایرانی را آغاز کرده، علاوه بر ساخت سازهای مختلف و برگزاری نخستین کارگاه ساخت ادوات موسیقی استان قزوین در نیمه دوم دهه هشتاد کهن‌ترین «چنگ» ایران و جهان، با قدمتی ۶۰۰۰ساله را به سفارش و پشتیبانی سازمان ملل متحد ساخته است. بربت میان رودان نیز ساز دیگری است که ۴۷۰۰ سال قدمت دارد و به سفارش سازمان ملل متحد توسط عباسی ساخته شده است. از آخرین دستاوردهای عبدالله شکری می‌توان به ثبت «چنگ ایران باستان» در فهرست میراث ناملموس بشری ایران اشاره کرد.
مریم سورنامهر نیز یکی دیگر از سازندگان چنگ در ایران است. او که سابقه زیادی در مقوله ساخت ساز کمانچه دارد، اولین زن سازنده چنگ در ایران است. چند تن از اساتید کمانچه سورنامهر را تایید کرده‌اند. او از شاگردان بیاض امیرعطایی پیشکسوت عرصه ساخت ساز کمانچه است. او مدتی قبل دستخطی از استادش دریافت کرده که از تایید سازهای ساخته شده‌اش حکایت دارد.
