موسیقی مقامی تنبور چه جزییاتی دارد؟ +اجراهای متفاوت

به گزارش خبرنگار ایلنا، استان کرمانشاه یکی از مناطقی است که اساس موسیقی آن عرفان و معنویت است و ساز بکر و پر قدمت تنبور نماد آن است. با یادآوری اینکه تنبور در لرستان نیز از گذشته‌های دور مورد توجه بوده و حتی برخی خاستگاه اولیه آن را این منطقه از کشور می‌دانند. در واقع تنبور و موسیقی مربوطه به آن توسط شاه خوشین لرستانی ایجاد و پایه ریزی شده است. اهالی شهرهای ترک زبان هم جوار با کرمانشاه و کردستان (همدان و ارومیه) و حتی شهرهایی چون قزوین و زنجان نیز از گذشته تاکنون به تنبور و موسیقی مقامی مربوط به آن توجه ویژه داشته و دارند. 

موسیقی مقامی منطقه کرمانشاه

به طور کلی موسیقی تنبور در کرمانشاه به دو منطقه صحنه و گوران تقسیم‌بندی می‌شود. شیوه نوازندگی و توجه به مقام‌ها و اجرای آن‌ها در این دو منطقه گاه دارای تفاوت‌هایی است. 

دیکشنری سازشناسی «گراو» قدمت تنبور را حدود شش هزار سال دانسته است. از طرفی مجسمه‌های سنگی و دیگر بقایای به جا مانده در شوش و تپه‌های بنی یونس (حوالی شهر موصل) قدمت تنبور را ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد دانسته اند. به طور کلی از گذشته‌های دور تاکنون، مفاخر بسیاری در آثارشان به تنبور اشاره کرده و درباره آن، بر اساس اسناد و مدارک تاریخی توضیح داده‌اند. 

آنطور که می‌گویند اردشیر بابکان در ستورگاهش تنبور می‌نواخته و رستم نیز در خوان چهارم مقام «ته رز» را با تنبور نواخته است. دیگر مقام تنبور «باریه» را نیز به باربد موسیقی‌دان برجسته دربار ساسانیان نسبت می‌دهند. از همه اینها مهمتر فارابی نیز در کتاب «موسیقی الکبیر» به صورت دقیق و جزیی تنبور و فواصل و کوک‌های آن را توضیح داده است. ابن سینا، عبدالقادر مراغی و صفی الدین ارموی نیز در آثارشان از تنبور یاد کرده‌اند و درباره آن توضیحاتی داده اند. شاعران گذشته ایران نیز از تنبور در آثارشان نام برده‌اند که جنیدی بغدادی، مولانا، منوچهری دامغانی، نظامی گنجوی، بیدل دهلوی و حافظ شیرازی از آن جمله اند. 

مولانا در یکی از شعرهایش اینگونه از تنبور یاد کرده است: «پس حکیمان گفته‌اند این لحن ها/از دوار چرخ بگرفتیم ما/بانگ گردشهای چرخ است این که خلق/ می‌سرایندش به تنبور و به حلق» 

جدا از ساز تنبور که پرداختن به آن مطلبی مستقل و عریض و طویل می‌طلبد، اغلب مقام‌های تنبور نیز داری قدمتی چندهزار ساله‌اند. اتفاقا یکی از ویژگی‌های بارز موسیقی کرمانشاه تنوع و تعدد مقام‌های آن است، که به واسطه تلاش بزرگان آن دیار تا به امروز پاسداری و نگاه داری شده اند. 

محمدرضا درویشی (موسیقی پژوه، مولف و نویسنده) در جلد اول کتاب «دایره المعارف سازهای ایرانی» درباره تنبور نوشته است: تنبور ساز باستانی ایران و ساز آیینی و مذهبی سلسله اهل حق است. این ساز از معدود سازهای رایج در ایران است که مقدس شمرده می‌شود.»

کاربردهای مقامات تنبور در حالات و مناسبات مختلف

در کل و به لحاظ مفهومی می‌توان موسیقی تنبور را به چند دسته تقسیم کرد. اول آن‌هایی که جنبه دعا و نیایش و مناجات دارند. اغلب مقام‌های حقانی (که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد) در این دسته می‌گنجند. گروه بعدی مقام‌هایی هستند که جنبه‌های حماسی و اسطوره‌ای دارند مانند مقام «ته رز رستم»، «سه ر ته رز» و «ساروخانی». بخش دیگر مربوطه به مقام‌های عاشقانه است که «قه تار»، «مجنونی» و «باریه» در این دسته قرار دارند. مقام‌های عرفانی بخشی دیگر از موسیقی تنبور منطقه کرمانشاه است که ایجاد کننده سرور و سرمستی عارفانه است، مانند مقام‌های «حقن حقن»، «هانا فریادرس»، «یار دیدکانی». بخش دیگر از موسیقی تنبور، مربوط به مقام‌هایی است که در مراسم عزا اجرا می‌شوند و «فانی فانی» و «گل و خاک» در این دسته می‌گنجند. یکی دیگر از بخش‌ها نیز مقام‌هایی هستند که جنبه سرور و شادمانی دارند و «جلوشاهی» و «سوار سوار» جزو این دسته اند. 

سید خلیل عالی نژاد در کتاب «تنبور از دیرباز تاکنون» موسیقی تنبور را به چهار قسمت تقسیم می‌کند؛ دسته اول سروده‌های دینی یا مقام‌های حقانی موسوم به کلام، دو مقام‌های قدیمی غیر کلام که جنبه باستانی دارد، دسته سوم بداهه نوازی‌ها و قسمت آخر ساخته‌های معاصران. 

مقام‌های تنبور و دسته‌بندی آن‌ها 

در کل موسیقی تنبور در کرمانشاه (صحنه و گوران) شامل ۷۲ مقام است که این مقام‌ها نیز به سه دسته پردیوری (حقانی یا یاری)، مجلسی و مجازی تقسیم می‌شوند. 

مقام‌های «حقانی» یا «پردیوری» یا «کلام یاری» 

اساسی‌ترین بخش موسیقی تنبور مقام‌های پردیوری هستند که آن‌ها را با عنوان «کلام» نیز می‌شناسند. مقام‌های حقانی را سرودهای مذهبی نیز می‌نامند؛ به این دلیل که در مجالس و محافل مذهبی اجرا می‌شوند و هر فردی صلاحیت اجرای آن‌ها را ندارد. هر مقام یا کلام متنی دارد که از گفته‌ها و سروده‌های بزرگان منطقه یا کتاب‌های به جا مانده و مربوط به آن‌ها انتخاب و به زبان کردی (کردی هورامی یا لهجه قدیم گوران) سروده شده‌اند. 

آنطور که می‌گویند قدمت مقام‌های حقانی از لحاظ تاریخی به قرن دهم تا چهاردهم میلادی می‌رسد. بر اساس اسناد تاریخی اولین مقام حقانی «شاه خوشینی» نام دارد و در قرن دهم میلادی سروده شده است. مقام‌های حقانی یا همان کلام‌های یاری، توسط سرکلام (کلام خوان) و گروه کلام خوان خوانده و نواخته می‌شوند. البته گروه کلام خوان گاه بدون همراهی سر کلام به خواندن و نواختن مقام‌ها می‌پردازد.

در میان مقام‌های حقانی برخی دعا و مناجات محسوب می‌شوند که مقام‌های «سید خاموشی» و «ته رز یاری» در این دسته می‌گنجند. برخی دیگر نیز اوزان فراخ و کند دارند و دارای ترجیع بندهایی هستند که توسط گروه کلام خوان با همراهی دست تکرار می‌شوند. 

برخی دیگر از مقام‌های حقانی نیز صرفا توسط افراد ماهرتر اجرا می‌شوند و خواندن و نواختن آن‌ها از عهده هرکس برنمی‌آید. این دسته از مقام‌ها حالتی عارفانه دارند و «تنه میری»، «رژیان دالاهو» برخی از آن‌ها هستند. با اینکه تعداد مقام‌های حقانی مشخص است، اما مقام‌های دیگری نیز وجود دارد که برخی آن‌ها را در جم خانه‌ها و مراسم آیینی اجرا می‌کنند. بر اساس اسناد این طور مقام‌ها قدمتی کمتر از صد سال دارند.

«هی لاوه»، «حق حق، هو هو»، «یار داوو»، «علی علی»، «هی گیان»، «هی ایمانم یار»، «بابانائوسی»، «چهل تن چلان»، «حقن حقن»، «هی دیار دیار» و «هی دوس» برخی از مقام‌های حقانی هستند. 

مقام‌های «مجلسی» یا «باستانی» 

مقام‌های مجلسی تنبور نوعی دیگر از مقام هاست که باستانی و اسطوره‌ای هستند و قدمت بسیار دارند. اسناد و مدارک مشخص و واضحی از تاریخ پیدایش این دسته از مقام‌ها وجود ندارد، اما بر اساس منابع شفاهی به جا مانده از قدما، عمر مقام‌های مجلسی بیش از چند هزار سال است. مقام‌های «باریه» و «ته رز» مجلسی هستند و آن‌ها را به ترتیب به باربد (نوازنده دربار ساسانی) و رستم پهلوان اساطیری شاهنامه نسبت داده‌اند. 

موضوع دیگر اینکه، مقام‌های مجلسی اوزانی آزاد دارند اما گاه در برخی از آن‌ها ریتم‌های چند ضربی مد نظر قرار داده شده است. به طور کلی مقام‌های مجلسی تنبور نسبت به مقام‌های حقانی از تقدس کمتری برخوردارند و هر نوازنده‌ای در هر مکانی که بخواهد می‌تواند آن‌ها را اجرا کند. مقام‌های مجلسی روایات مختلفی دارند و نوازندگان دو منطقه صحنه و گوران آن‌ها را با تفاوت‌هایی در نوع خواندن و نواختن اجرا می‌کنند. لازم به یادآوری است که گاه مقام‌های مجازی و ملودی‌های ریتمیک کردی را جزو مقام‌های مجلسی به حساب می‌آورند. که در اینباره نظرات متفاوتی وجود دارد. مورد دیگر اینکه مقام‌های مجلسی هر کدام قسمت‌هایی فرعی، متعلقات یا گوشه‌هایی دارند که در اصطلاح کردی به آن‌ها «لاوچ» یا «بلوچ» می‌گویند. 

«سر ته رز»، «غریبی»، «ساروخانی»، «سحری»، «هجرانی»، «گل و ده ره»، «باریه»، «گل و خاک»، «پاوه موری» و «دواله» برخی از مقام‌های مجلسی تنبور هستند. 

مقام‌های مجازی تنبور

کلا مقام‌های مجازی نسبت به مقام‌های حقانی و مجلسی قدمت کمتری دارند و اغلب آن‌ها قبلا توسط سرنا یا دیگر سازها اجرا شده‌اند. در ادامه، به مدد تلاش برخی از بزرگان بوده که مقام‌های مجازی برای اجرا با تنبور تنظیم شده‌اند و سینه به سینه به نسل‌های بعدی انتقال یافته‌اند. با گذشت زمان است که این دسته از مقام‌ها مورد توجه تنبورنوازان قرار می‌گیرند و حال جزو مقام‌های تنبور به حساب می‌آیند. 

مقام‌های مجازی نسبت به مقام‌های حقانی و مجلسی، تقدس روحانی کمتری دارند و ریتم آن‌ها به نوعی تندتر و متنوع‌تر است. در نهایت اینکه هر مقام مجازی می‌تواند از دیگر مقام‌ها قدمت بیشتر یا کمتری داشته باشد به این دلیل که برخی از آن‌ها طی دهه‌های اخیر توسط نوازندگان و مقام‌دان‌ها و مقام خوان‌ها ساخته و پرداخته شده‌اند. 

لازم به ذکر است که مقام‌های مجازی به سه دسته تقسیم‌بندی می‌شوند. دسته اول آن‌هایی که داری قدمت تاریخی هستند. گروه دوم به آثاری تعلق دارد که توسط نوازندگان طی صد سال گذشته ساخته شده‌اند و معمولا در جم خانه‌ها و خانقاه‌ها هم اجرا می‌شوند. به همین دلیل این نوع مقام‌ها را آثار «خانقاهی» نیز می‌نامند. دسته سوم مربوط به قطعاتی است که جزو مقام‌های اصلی تنبور به حساب نمی‌آیند. 

«جلوشاهی»، «بایه بایه»، «سوار سوار»، «خان امیری»، «جنگ ره» و «سماع» برخی از مقام‌های مجازی هستند. 

مقام «جلوشاهی» و دلایل اهمیت آن

در میان مقام‌های مجازی «جلو شاهی» یکی از زیباترین هاست. ریتم و لحن حماسی این مقام باعث شده در مقاطع مختلف، نوازندگان مختلفی به اجرای آن بپردازند و گاه روایات جدیدتری را در نوع نواختن آن لحاظ کنند. 

اما «جلوشاهی» که جزو مقام‌های مجازی است به چه معناست و در چه مواقعی اجرا می‌شود؟ یکی از دلایل مورد توجه بودن مقام «جلوشاهی» نشاط و سروری است که در بطن اثر وجود دارد. این مقام زیبا همواره در اعیاد بزرگ آیینی و مذهبی اجرا می‌شود. مقام مذکور در واقع یکی از قطعاتی است که قبلا با ساز سرنا و همراهی دهل اجرا می‌شده و بعدها توسط نوازندگان و اساتید برای اجرا با تنبور تنظیم شده است. در گذشته رسم بر این بوده که میزبان این مقام را در استقبال از بزرگان به قصد خوش آمد گویی اجرا می‌کرده. عنوان جلوشاهی نیز همانطور که از نامش پیداست از همین معنا (اجرا و نواختن و خواندن مقابل شاه یا هر بزرگ دیگر) برداشت شده است. 

اساتید و هنرمندان مطرح خطه کرمانشاه

منطقه کرمانشاه و دو حوزه صحنه و گوران تا به امروز بزرگانی بسیاری را به خود دیده اس؛ افرادی که هرکدام به نوبه خود در مانایی و ارتقا موسیقی مقامی سهم به سزایی داشته‌اند. از اساتید و هنرمندان دو منطقه صحنه و گوران می‌توان افراد ذیل اشاره کرد: به درویش امیر حیاتی، عابدین خادمی، سید‌امرالله شاه ابراهیمی، سید ایاز قزوینه‌ای، طاهر یارویسی، عبدالرضا بابایی، سید مرتضی شریفیان، جهانگیر ذوالنوری، میرفرساد ملک‌نیا، رامین کاکاوند، سید ادیب شاه‌ابراهیمی، سید قدمیار حسینی، سیدوحید شاه‌ابراهیمی، سیدنصرالدین خاموشی، علی‌اکبر مرادی، حیدر کاکی، سیدخلیل عالی نژاد، فرید الهامی، کیخسرو پورناظری، شهرام ناظری، گل نظر عزیزی، مظفر برنجی، سهراب پورناظری، ، سید احمد حسینی، علیرضا فیض بشی‌پور، علی کمالی. 

چند اجرای متفاوت از مقام «جلوشاهی»

اجرای «جلوشاهی» توسط گروه باباطاهر؛

اجرای مقام جلوشاهی توسط گروه تنبورنوازان باباطاهر به سرپرستی سیدخلیل عالی‌نژاد. در این اجرا، ابتدا مقام جلوشاهی و سپس بایه بایه و شوق وصل نواخته و خوانده می‌شود.

اجرای «جلوشاهی» توسط علی‌اکبر مرادی

علی‌اکبر مرادی مقام‌دان و مقام‌خوان حوزه گوران است و روایت خودش را از برخی مقام‌ها دارد.

اجرا توسط علیرضا فیض‌بشی‌پور

اجرای مقام جلوشاهی با آهنگسازی و نوازندگی علیرضا فیض‌بشی‌پور، دف و دهل حافظ ناظری. این قطعه متعلق به آلبوم آواز اساطیر‌ شاهنامه کردی با صدای شهرام ناظری است.

اجرای مقام «جلوشاهی» توسط میر وحید‌ رادفر؛

مقام «جلوشاهی» با زبان موسیقی الکترونیک؛

قطعه روایت نو اثر مشترک پویان توکلیان و شاهین پژمان است که بر اساس مقام جلوشاهی ساخته شده است.