تفاوت علی(ع) با سایر حاکمان، رعایت عدالت در عداوت بود/ در دشمنی باید حد نگه داشت

به گزارش ایلنا، استاد دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، شب گذشته در سخنانی با عنوان «اخلاق عدالت و اخلاق عداوت» در تبیین مفهوم «اخلاق عداوت» و «چالش عدالت در عداوت» آن را نحوه اعمال کنترل و محدودیت بر رفتار در هنگام خصومت و دشمنی و یکی از مسائل مهم در حوزه اخلاق دانست، چراکه تفاوت علی (ع) با سایر حاکمان، رعایت عدالت در عداوت بود.

وی با اشاره به سوره مائده به عنوان یک نمونه مصداقی در این زمینه افزود: در این سوره که در اوج پیروزی مسلمانان پس از فتح مکه نازل شده است، تصریح شده که «مبادا رفتار ظالمانه گروهی موجب این شود که شما از حد عدالت تجاوز کنید و رفتار خلاف آنها را با تجاوز به حقوقشان پاسخ دهید» و سپس خداوند مسلمانان را به این تهدید می‌کند که اگر در دشمنی حدود را رعایت نکنند، به سختی مجازاتشان می‌کند؛ درواقع خداوند مساله رعایت عدالت در عداوت را با تاکید شروع و با تهدید ختم می‌کند؛ پس رعایت عدالت در عداوت، یک اصل مهم در اسلام است.

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به کلام امیرمومنان در نهج البلاغه که «کسی که خصومت می‌ورزد، قدرت حفظ تقوا ندارد»، گفت: این به معنای آن است که کسی که دشمنی می‌کند نمی‌تواند تقوا داشته باشد و انسان نباید در درگیری و جنگ و خصومت، روی تقوای خود حساب کند. چراکه نوع انسانها در درگیری و دشمنی، قادر به رعایت تقوا و عدالت نیستند.

هشت دلیل خروج از عدالت در دشمنی

سروش محلاتی یکی از اسباب خروج از عدالت در عداوت را؛ ساقط شدن ادب دانست و افزود: عداوت، ادب را از انسان ساقط می‌کند و انسان را به دشنام گویی می‌اندازد، به خصوص زمانی که دچار خشم و عصبانیت شود.

وی به نمونه‌های تاریخی در این زمینه به برخی از یاران امام علی (ع) مانند حجربن عدی، در صفین اشاره کرد که به سپاه شام و معاویه دشنام دادند و در مقابل، امام آن‌ها را شماتت کردند و فرمودند من دوست ندارم یارانم اهل دشنام گویی حتی به معاویه باشند.

پیامبر(ص) اجازه هجو مشرکان را نداد

این پژوهشگر فقه سیاسی، در ادامه ضمن نقد رویه دشنام‌گویی مسئولان و مقامات کشورمان به مسئولان و مقامات سایر کشورها و مقایسه آن با دشنام گویی مسئولان سایر کشورها نسبت به ما افزود: اگر این دو را با یکدیگر مقایسه کنیم شاید در دنیا جزو کشورهای اول در دنیا باشیم و گاه علاوه بر استفاده از تعابیر زشت، در مورد چهره افراد هم دشنام و تشبیه زشت داریم، در حالیکه اخلاقی نیست و اسلام چنین اجازه‌ای به ما نمی‌دهد. به شعرا توصیه هجو و تمسخر مسئولان دیگر کشورها را می‌کنیم، در حالیکه پیامبر(ص) به مسلمانانی که می‌خواستند مشرکان را هجو کنند، اجازه نداد.

این استاد حوزه علمیه، دومین زمینه خروج از عدالت در عداوت را سوق یافتن انسان به هر روشی برای دشمنی دانست؛ به این معنی که انسان از هر ابزاری در دشمنی استفاده کند؛ درحالیکه اسلام چنین اجازه‌ای را نمی‌دهد.

وی با ذکر نمونه و مصداقی دیگر از نبرد صفین افزود: امام علیه السلام اجازه نداد که سپاه ایشان حتی نسبت به دشمن در بستن آب مقابله به مثل کند. این در حالی بود که معاویه دستور بستن آب را داد اما سپاه علی (ع)، آب را آزاد کرد.

آیت الله محلاتی ذکر بدی‌های دشمن و کتمان خوبی‌ها را سومین سبب از اسباب خروج از عدالت در عداوت دانست، درحالیکه عدالت اقتضا می‌کند هم بدی گفته شود و هم خوبی. وی افراط‌گری را نیز خلاف عدالت دانست چراکه انسان را از مسیر اعتدال خارج می‌کند و به افراط و تندروی مایل می‌کند.

سروش محلاتی افزود: گاهی خود مبارزه و تخاصم اصل می‌شود، درحالیکه مبارزه یا ترک مبارزه اصل نیست، بلکه حفظ مصالح جامعه و مسلمین اصل است و نباید مبارزه و دشمنی اصل شود.

وی دشمنی ورزیدن را عامل انکار حقیقت دانست و با اشاره به ویژگی حق‌گویی متقین، افزود: تقوا مانع این است که حقیقتی را به دلیل اینکه به ضرر ما و به سود دشمن است، کتمان کنیم و بعد که آشکار شد و دیگران گفتند بپذیریم و اعتراف کنیم.

 محلاتی، با اشاره به خشم به عنوان هفتمین مورد از اسباب خروج از عدالت در عداوت گفت: خشم، صبر و عفو و مدارا را که از صفات متقین است زائل می‌کند.

وی با اشاره به کلام ابن ابی الحدید در این زمینه تاکید کرد: دو نمونه از بخشش و عفو و بزرگی، در تاریخ مانند ندارد. یکی بخشش مشرکین توسط پیامبر(ص) پس از فتح مکه است و دیگری بخشش اصحاب جمل پس از شکست آن‌ها که امیرمومنان(ع) با وجود آنکه شمشیر کشیده بودند و خون مسلمانان را ریخته بودند، فرمود اگر از صحنه جنگ رفتند، مانعشان نشوید. از نظر ابن ابی الحدید، بخشش علی(ع) در جمل بزرگتر از بخشش پیامبر(ص) در مکه بوده است.

نباید به خاطر دشمنی باعث نابودی خود و مردم خود شویم

به گفته سروش محلاتی، آفت هشتم دشمنی، ضربه زدن به خود برای زیان رساندن به دشمن است، امیرمومنان(ع) به شخصی که به خود ضرر می‌زد تا به دشمنش زیان برساند، فرمود: «تو مانند فردی هستی که دشمنش در پشت اوست و ابتدا نیزه را به شکم خود فرو می‌کند تا از خودش نیزه رد بشود و بعد به دشمنش ضربه بزند.» اینکه ما در دشمنی موجب رنج و هلاک و نابودی خود و مردم خود بشویم تا بتوانیم روی دشمن را کم کنیم و به او ضربه بزنیم، خلاف عدالت و اخلاق است، حفظ مصالح و تامین نیازهای حیاتی مردم، بر دشمنی اولویت دارد و نمی‌توان خود را نابود کرد تا شاید دشمن ضربه‌ای ببیند.

سروش محلاتی با اشاره به توصیه‌های امیرمومنان(ع) به سپاهیان گفت: امام(ع) می‌فرمایند فرماندهان نظامی باید کسانی باشند که پاکترین، صبورترین و خیرخواه‌ترین باشند، نه مطیع‌تر و خاضع‌تر. کسی که دیرتر عصبانی می‌شود و عذرپذیرتر است. نظامیگری اقتضائاتی دارد که در جبهه مقابل دشمن می‌تواند مثبت باشد، اما ازنظر امام علی(ع) برخی مخاطرات و حساسیت‌ها درباره این گروه بیشتر است و این نشان می‌دهد در سطوح عالی جامعه کسانی باید حضور پیدا کنند که شاخص‌هایی چون عصبانیت و به هیجان آمدن در حوادث، درباره آن‌ها کمتر اتفاق می‌افتد.

وی ادامه داد: مساله عداوت و دشمنی انسان را هل می‌دهد و گاه با تحریک و احساس عزت و شجاعت در برخورد، مهار را از دست انسان می‌گیرد. درحالیکه عدالت گاهی هل می‌دهد و گاهی متوقف می‌کند و به همین دلیل عدالت مقدم است. کسی که عقل و تدبیر دارد و دنبال عدالت است، گاه ترمز می‌گیرد و شخصی مثل امام خمینی(ره) می‌خواهد که با تمام شعارهایش برای ادامه دفاع، وقتی به نتیجه دیگری می‌رسد جنگ را متوقف می‌کند.

بالاترین شجاعت، گذشت از آبروست

استاد حوزه علمیه قم فرمان توقف جنگ امام (ره) را از شعارهای قبلی مهمتر دانست، چون آن شعارها به شجاعت و مردانگی تفسیر می‌شود، اما به کسی که مانع درگیری می‌شود، طعنه و زخم زبان سرازیر می‌شود که ترسیدی و با دشمن ساخت و پاخت کردی و این شجاعت بالاتری می‌خواهد. امام حسین (ع) در میدان فداکاری کرد، اما نزدیکترین افراد به امام مجتبی (ع) به ایشان بدگویی و اهانت کردند. مردم کسی را که مقابل دشمن فریاد می‌زند را تجلیل می‌کنند و مجسمه‌اش را می‌سازند و اسمش همه جا هست، اما کسی که شجاعت ترمز کشیدن دارد، نه تنها احترام نمی‌شود، بلکه گاه طرد می‌شود.

سروش محلاتی با اشاره به سخنی تاریخی از استاد مطهری گفت: می‌خواهم این سخن را خطاب به رئیس دستگاه دیپلماسی که زحمات زیادی کشیده و ناملایمات زیادی دیده، نقل کنم. به گفته شهید مطهری، «بالاترین شجاعت، شجاعت گذشت از آبروست. چون گاهی انسان برای لذت وهمی مثل نام نیک از جانش می‌گذرد، اما اینکه شخص خود را به خاطر مصلحت عمومی حتی از نام نیک محروم کند و فقط حق را در نظر بگیرد، یک نوع عقل قوی و تربیت بسیار عالی می‌خواهد که از نام و ننگ و محبوبیت گذشته باشد.»

وی در پایان گفت: عداوت همه ارزش‌ها را در نوع مقابله با دشمن خلاصه می‌کند. شجاعت در میدان بسیار با ارزش است، اما عدالت ارزش جامع‌تری است. شجاعت در اقدام لازم است، اما گاهی شجاعت در اقدام نکردن است و بالاترین شجاعت گذشتن از آبروست.

این نشست، بیستمین جلسه از سلسله جلسات شب‌های ماه مبارک رمضان، با عنوان «دین و چالش‌های اخلاقی جامعه امروز» بود که به همت انجمن اندیشه و قلم و همکاری کانون و بنیاد توحید، به صورت مجازی از صفحه اینستاگرام انجمن به نشانی http://instagram.com/andisheqalam، صفحه آپارات کانون توحید و محیط کلاب هاوس برگزار شد.