دیونامه منتشر شد/ کتابی درباره دریای خوفناک و هیولاهای شَبَح گون
«دیونامه؛ بازشناسی چهره‌ی موجودات خیالی در روایت‌های ایرانی» عنوان تازه‌ترین کتاب پرویز براتی است که نشر چشمه آن را روانه بازار کتاب کرده است.
به گزارش ایلنا، پرویز براتی در کتاب «دیونامه؛ بازشناسی چهره‌ی موجودات خیالی در روایت‌های ایرانی» گفت: «کتاب در پنج بخش (پرده) نگاهی تفصیلی به ادبیات شگفت ایرانی و نگاهی اجمالی‌تر به ادبیات شگرف در غرب دارد. در این بین طبیعتاً بازیگران ادبیات شگفت ایرانی یعنی موجودات وهمی و هیولاها و تغییر و تبدلات این موجودات بررسی شده است.»
به گفته براتی، «پرده نخست کتاب با عنوان «قصه گوی برزگر و قصه گوی دریانورد» یادآور مقاله معروف والتر بنیامین با عنوان «قصه گو؛ تأملاتی در آثار نیکلای لسکوف» است. بنیامین در این مقاله، قصه‌ها را به دو دسته بزرگ قصه‌گوی «برزگر» (شخصیت یک جانشین) و قصه‌گوی «دریانورد تاجر» (شخصیت جهانگرد) تقسیم کرده است. به تبعیت از بنیامین من در این کتاب ادبیات شگفت را گونه‌ای از روایت دریانورد دانسته‌ام؛ چراکه مالامال از روایت‌های پرحادثه و پرماجرا و پرکشش است؛ مثل دریایی که با تلاطم و خطر و حادثه سرشته شده است. در عین حال به نقش بندر تاریخی سیراف در شکل گیری روایت‌های دریانوردی در قرون اولیه اسلامی نیز پرداخته‌ام.»
اما پرده دوم کتاب «نقش و کارکرد سیاسی متون شگفت» نام دارد و به واکاوی این موضوع می‌پردازد که در ادب دوره اسلامی و فرهنگ عامه مردم ایران؛ پریان، دیوان، غولان و مردمان یک چشم، امکان تازه‌ای را برای خیال‌پردازی در فرهنگ ایرانی به وجود آوردند و طی فرایندی زیبایی شناسانه وارد خیال‌پردازی ایرانی شدند. به اعتقاد نویسنده، این نقطه عطفی در تاریخ چهره دیو و دیگر موجودات فراطبیعی همچون پری در ادبیات ایران بود. او در توضیح بیشتر افزود: «بخشی از بارِ خیال‌پردازی ادبی در فرهنگ ایرانی بر دوش موجودات فراطبیعی همچون دیو، پری، اژدها و همسان‌های آن‌ها نظیر جنّ، غول، نسناس و امثالهم است. با این حال ظهور این هیولاهای خیالی و شَبَح گون در سپهر اساطیر و تاریخ ایران، دلایلی کاملاً سیاسی و ایدئولوژیک دارد. این موجودات، در الهیات پیشااسلامی، نمایندگان یک دیگریِ تهدیدآمیز بودند، اما در دوره اسلامی در هیاتی تازه ظاهر و به پای ثابت روایت‌های ادب دوره اسلامی و فرهنگ عامه مردم ایران تبدیل شدند.»
پرده سوم به بررسی «صورت‌های شگفتی» اختصاص دارد. بر این اساس صورت‌های امر شگفت‌آور در ادبیات فارسی متقدم به دو دسته کلی «روایت‌های عجایب نامه‌ای» و «روایت‌های اعجاب انگیز» تقسیم می‌شود که روایت‌های اعجاب‌انگیز خود به چهار دسته «روایت‌های شفاهی- مردمیِ شِگِفت یا فانتزی پالیمسستی» (لایه لایه)، «قصه‌های شگفت»، «رمانس‌های عامیانه شگفت» و «حماسه‌های دینی شگفت» تقسیم‌بندی می‌شود.
براتی همچنین یکی از مقاصد این کتاب را تدقیق نسبت شگفتی با متون ایرانی و معرفی نمونه‌هایی از متون شگفتِ ایرانی تا پایان دوره قاجاریه در ایران دانست و گفت: «از جمله لغزش‌های رایج، یکی شمردنِ حساب ادبیات فانتزی یا فانتاستیک مدرن با روایت‌های اعجاب‌انگیز کلاسیک فارسی است. اما در کتاب حاضر، ادبیات کلاسیکِ متقدم فارسی با مایه‌های شگفت‌انگیز اجملاً «ادبیات شگفت فارسی» نام‌گذاری شده است. معمولاً متون به جای مانده از این نوع ادبی را به ژانر «قصه‌های پریان» مرتبط می‌دانند و در واقع قصه‌های پریان را یکی از اقسام شگفت می‌دانند که رویدادهای فراطبیعی در آن به هیچ وجه غافلگیرکننده نیست و آنچه آن‌ها را متمایز می‌کند نوع نوشتار است. با این حال برخی بین این دو نوع ادبیات مرزبندی قائل‌اند؛ از آن جمله تزوتان تووروف که روایتی چون هزار و یک شب را «قصه شگفت» می‌داند و نه قصه پریان. »
بخش چهارم «اعجاب برانگیزی در متون عرفانی؛ از بیان تا کنش» نام دارد. جدا از اعجاب برانگیزی در متون ادبی و روایت‌های شگفت فارسی، متون عرفانی هم درخود واجد نوعی زبان شگفت‌انگیز است. متون عرفانی عرصه‌ی گسترده‌ی شگفتی در بیان و کنش است.
بخش آخر کتاب نیز با عنوان «خیال‌های غربی: ادبیات شگرف در مغرب زمین»، به بررسی ادبیات شگرف (فانتاستیک) در مغرب زمین اختصاص دارد.
در بخشی از کتاب می‌خوانیم: «در متون ادبی فارسی، دریا شگفت‌انگیز و خوفناک است. در داراب نامه‌ی طرسوسی، جایگاه جانوران عجیب دریایی و موجودات فراواقعی در دریاست؛ از جمله پریان، دیوان، غولان، مردمان یک چشم و همچنین ساکنان سرزمین «لکهر» و «هنکاوش»، مردمان جزایر «سلاهط،» «نوط» «گلیم گوشان،» «مکوهل» و جزیره‌ی دوالپایان. ساکنان جزیره‌ی مکوهل مردمانی بسیار درشت اندام‌اند، با یک چشم بر پیشانی که خورش اصلی و قوت غالب ایشان تخم مرغ است. در داراب نامه در وصف «مردمان یک چشم» می‌خوانیم: «مردمان جزیره‌ی ملکوت که بیست گز بالا دارند، سرخ موی و زردروی هستند با پیشانی‌ای بسیار بزرگ و کلان که چشمی کبودرنگ همچون نیل بر آن قرار دارد. هر دندانی از ایشان همچون یشکی. ریش ایشان سرخ است و همه برهنه تن‌اند.»
پرویز براتی که به عنوان روزنامه نگار هنری نیز شناخته می‌شود، پیش از این کتاب‌های «کتاب عجایب ایرانی» (۱۳۸۸ - نشر افکار)، سرگذشت نقاشی در ایران (۱۳۹۱ - نشر افق) و بادهای افسون: مقدمه‌ای بر شناخت علوم غریبه در ایران (نشر چشمه - ۱۳۹۶) را منتشر کرده است. اپیکاک شامل شش داستان از کورت ونه گات نیز سال ۱۳۸۱ با ترجمه مشترک او و رضا نوحی منتشر شد.
«دیونامه» در ۲۹۰ صفحه در شمارگان ۵۰۰ نسخه و با قیمت ۵۷ هزار تومان از سوی نشر چشمه در دسترس علاقه مندان قرار گرفته است.
