بلاکچین و دستیابی دموکراتیک به داده های فرهنگی

   سوال بجاییست اما دراین مقاله به دلایل تولید ارزش در این دارایی های دیجیتال نمیپردازیم. شاید شما جزو آن دسته از منتقدان حضور رد پای تکنولوژِی در هنر هستید و مقوله یNFT  را یک سرگرمی تجددگرایانه با وعده هایی به ظاهر پیشرو و مترقی اما درعمل به غایت ارتجاعی میدانید! پیش از داد سخن از منطق های کازینویی وگازهای گلخانه ای و دست های پشت پرده جهت تربیت نخبگانی لوکس واره برای شروع تحولی هولناک در نظم جهان! وسپس وصله کردن آن به گلد کوئست وربط آن به پولشویی لطفا با من همراه باشید تا در مورد یک فناوری علمی فقط علمی صحبت کنیم. زیرا تجربیات آینده پژوهی نشان داده است که موفقیت سازمان ها در گرو درک سریع متغیرهای محیطی و پیش بینی تهدیدات و فرصت ها و احراز آمادگی های لازم است.

   بلاکچین آغازگر دوره جدیدی از تحول سرمایه گذاری در عرصه ی هنر، فرهنگ و نیز سایر صنایع خلاق است.

شاید با شنیدن نام ارزهای رمزپایه ، پرداخت ها و سرمایه گذاری ها و جذابیت ها و تحولات نظام مالی خصوصا دیفای ها (Decentralized Finance) اغلب اولین مواردی هستند که به ذهن شما خطور می کند، در حالی که این فقط یکی از اهداف دارایی های دیجیتال است. ماهیت ارزهای رمزپایه به معنای آغازگر ایجاد تغییرات ساختاری اساسی در کلیه صنایع و علوم و نیز در شاخه های مختلف هنری از اهمیت خاصی برخوردارند. رونق مبادله ی NFT ها(Non Fungible Tokens)  در بازار هنر ممکن است این سوال را ایجاد کند که آیا این جریان علامت تحولی ماندگار در عرف های فرهنگی مرتبط با نوع مالکیت اثر هنری و کلکسیونی است یا صرفا یکی از محصولات ترندی و لوکس طبقه ی اقتصاد حاکم؟

   با توجه به عمق تحولاتی که بلاکچین می تواند در آینده ی نزدیک در صنعت هنر پدید آورد تحلیل و بررسی این مقوله می تواند یکی از بحث های کلیدی بازیگردان های اصلی بازار هنر باشد، چرا که دامنه ی این تغییرات در گذر زمان بسیار متنوع خواهد بود. از تغییر در ماهیت هنر ناب، تا نحوه ی ارائه و فروش کالاهای فرهنگی همچون، کتاب، مجلات، بازی ها، موسیقی و کلیه ی تولیدات حوزه ی فرهنگ و سرگرمی، از تولیدات محتوایی شخصیت های تاثیر گذار گرفته تا نحوه ی ارسال اثر به جشنواره ها و حتی نحوه ی ارائه و داوری غیر متمرکز اثر هنری در فستیوال ها و مسابقات هنری را بلاکچین تحت الشعاع خود قرار دهد.

در این یادداشت به اختصار برخی مزایای استفاده از بلاکچین در هنر ارائه شده است.

  قبل از هرچیز شاید نیاز باشد تعریف ساده ای از بلاکچین و مفهوم غیرمتمرکز ارائه شود و سپس به معرفی پیامد های بلاکچین از منظر اقتصاد و مفهوم مالکیت در ساختار هنر بپردازیم، از دیگر موضوعات قابل بحث در آینده می توان به توانمندی ارائه ساختارهای جدید تامین سرمایه در بلاکچین و پشتیبانی عمومی و خصوصی از آن در صنایع وابسته به تبلیغات و هنر و فرهنگ اشاره کرد که بعدتر به آن می پردازیم.

   بلاکچین، ترکیبی از دو کلمه ی بلوک و زنجیره است و به زبان ساده، یک نوع سیستم ثبت و گزارش اطلاعات است که تمایز آن با سیستم های دیگر این است که نیاز به یک مرکزیت کل را از بین می برد، در واقع اطلاعات ذخیره شده روی این سیستم میان همه ی اعضای یک شبکه به اشتراک گذاشته می شود، با استفاده از رمزنگاری و این نوع سیستم توزیع داده ها، امکان حذف، دستکاری و هرگونه تغییر اطلاعات ثبت شده تقریبا از بین می­رود.

   بلاکچین ها می توانند برای یک هدف مشخص و به صورت انحصاری در یک موسسه، نهاد یا سازمان مورد استفاده قرار گیرد و به آن بلاکچین سازمانی (Enterprise Blockchain) می­گویند. البته کارشناسان معتقدند بلاکچین های سازمانی ، هدف اصلی این فناوری را که تمرکز زدایی است، نقض می­کنند.

  مفهوم تمرکز زدایی در بلاکچین با یک هدف خاص توسعه داده شده است. در یک شبکه ی غیرمتمرکز به دلیل توزیع برابر اطلاعات بین «گره» ها همان اعضای شبکه ( Node) و نسخه برداری مکرر از فایل های بنیادی امکان داشتن یک سیستم که در برابر تغییر، حذف ، مسدودسازی، و حملات هکر ها مقاوم باشد را پدید می آورد. در واقع برای یک تعریف ساده تر می توان این گونه گفت که در بلاکچین وقتی شما سندی ایجاد یا منتقل می کنید همه ی افراد به صورت همزمان به سند دسترسی و امکان مشاهده دارند و تمام اصلاحات و تغییرات روی سند بدون معطلی و به صورت شفاف انجام می­پذیرد، در نتیجه امکان جعل یا حذف سند توسط یک شخص یا مرکز خاص وجود ندارد.

   تاثیرات مخرب و چند لایه ی همه گیری کرونا، در کنار تحریم ها، اقتصاد ایران را در تمام عرصه ها دچار اختلال کرد اما هنر را بیشتر، چرا که هنر در دید عام جوامع، از اساس کالایی لوکس و غیر ضروری به حساب می آید و اولین محصولی ست که در جنگ و بحران از دایره ی حمایت خارج می شود. از سویی به دلیل نگاه بین المللی به تحریم ها و ممکن نبودن استفاده از پلتفرم های کلاسیک خارجی، هزینه های بالای تولید هنر و جریمه درامدی بالا، معاش هنرمندان ایرانی را بیش از پیش به مخاطره انداخت، اما پس از مقبولیت و همه گیری NFT ها امکان فروش آثار هنری برای هنرمندان ایرانی و بیشمار انسان در جهان را که در حال حاضر دسترسی به نظام مالی بانکی جهانی ندارند میسر ساخته است. طبق بررسی ها در بازار کلاسیک هنر، تنها پنج درصد از هنرمندان موفق می شوند از بازار اولیه وارد بازار ثانویه شوند، و اینکه آیا استفاده از بلاکچین در هنر باعث سهولت ورود به بازار ثانویه می شود یا خیر؟ و تا چه میزان در روند آن تحول ایجاد می کند؟ نیازمند بررسی های تفصیلی در مورد تفاوت ماهیت بازارهای ثانویه در بستر بلاکچین و بازارهای ثانویه در بازار هنر سنتی و مقایسه ی جنس مجموعه داران و معیارهای انتخاب آنهاست. اما بر حسب تجربه دریافتم که استفاده از بلاکچین در هنر باعث دسترسی آسان و بی واسطه به خریدار، سهولت فروش و افزایش سرعت کسب درآمد در بازار اولیه می شود، یعنی می تواند معاش حدود ۹۵ درصد از هنرمندان بازار اولیه را تحت شعاع قرار دهد

   بازاراولیه شامل تمامی ‌آثار هنری بدون منشا است، مانند بازاری که آثار هنری برای بار اول در آن به فروش می‌رسد. آثار هنری که دوباره به بازار وارد می‌شوند در بخش ثانویه بازار فروخته می‌شوند.

   لازم به ذکر است که ساختار اقتصاد دیجیتال در تمام جوامع و صنایع از جمله هنر حد اقل ده سال یکبار نیاز به تغییرات اساسی دارد و این به دلیل سرعت رشد و تحولات ناشی از تکنولوژی است که ترکیب آن با تغییرات مربوط به سیاست و قانونگذاری، سوالات زیادی در مورد فناوری بلاکچین ایجاد می کند. در مورد حاکمیت فناوری ای که می تواند نیاز های صنایع مختلف خصوصا دنیای هنر را دگرگون کند، نیاز به برخی مشاغل را کمرنگ و مشاغل جدیدی را تعریف کند. به عنوان مثال، علاوه بر دانش اقتصاد و حقوق جهت تامین حقوق معنوی اثر هنری و قوانین کپی رایت ، ممکن است نیاز به تخصص در رمزنگاری ، برنامه نویسی قراردادهای هوشمند، مشاوره های غیرمتمرکز سازی و ضرب یا توکنیزه کردن با توجه به تارگت های هدف، مدیریت استراتژیک هنرهای رسانه ای و دیجیتالی از نیاز های جدید موسسات هنری و غیر هنری باشند. یا به دلیل استقبال وصف نشدنی از دنیاها و فضاهای مجازی بعد از پاندمی جهانی، شاهد نقل مکان روز افزون گالری ها و نمایشگاه ها به "متاورس" (Metaverse) باشیم که این خود می تواند زمینه ساز نیاز های نوینی چون طراحی و تدوین ربات های اینفلوئنسر یا تاثیرگذار به عنوان چهره ی جدید برندها باشد. متاورس به دنیاهای مجازی مشترکی اطلاق می شود که در آن زمین، ساختمان ها، آواتار ها و نشانه ها قابلیت خرید و فروش دارند و اغلب این خرید و فروش ها، روی بستر بلاکچین وبه کمک ارز های دیجیتال صورت می پذیرد.

   بررسی امکانات و تحلیل های آینده پژوهی در عرصه ی هنرنمایانگر آغاز تحولات جدی چون تغییر ذائقه ی مخاطب از تعریف هنر ناب، نگاه کارشناسانه نسبت به هنرهای دیجیتالی و مسائل فنی چون نحوه ی مبادلات اثر هنری، حق مالکیت و مجموعه داری نوین و ...تغییراتی از این دست است. این فناوری می تواند نحوه معاش هنرمند از هنر و نیز بازار هنر را دچار تحولات چشمگیر کند، تغییراتی که به زعم نگارنده در نهایت می تواند منجر به کشف فرصت های جدید شود. شکی نیست که این تکنولوژی در مسیر بلوغ و تکامل است و حجم بالای سرمایه در این شاخه سبب شده است که برخی کارشناسان هنر و متفکرین اقتصادی نگران افسار گسیختگی قیمت آثار در این بستر باشند و آن را یک بازار مبتنی بر انباشت و مصرف نابرابر قلمداد کنند و در مقابل، برخی صاحب نظران و فعالان حوزه ی هنر رمزنگاری، آن را رنسانسی جدید خصوصا در هنر دیجیتال بخوانند. واضح است که نمی توان مقابل رشد تکنولوژی سدی گذاشت، این فناوری در صنعت هنر و سرگرمی دنیایی از تحولات را سبب می شود که ممکن است سویه های مخربی نیز در بر داشته باشند اما بدون تردید تاثیرات سازنده و مثبت آن انکارناپذیر و معنی دار است.

استقلال هنرمند:

   بلاکچین در هنر سبب ارتباط بی واسطه یا کم واسطه ی هنرمندان با برندها و شرکت ها می شود و به دلیل شفافیت معاملات، باعث کاهش انکار اقتصاد در هنر و رونق اقتصادِ اشکار می شود و بدین وسیله از زمینه های بهره کشی از هنرمند کاسته می شود.

اصالت اثر:

   یکی از بزرگترین چالش های بازار هنر برای آثاری که هنرمند در آن زنده نیست ، بررسی اصالت و منشأ آن است. در گزارشی در سال 2014 ، موسسه تخصصی هنرهای زیبا (FAEI) در ژنو اعلام کرد که بیش از 50 درصد آثار هنری مورد بررسی این موسسه، یا جعلی بوده یا به هنرمند صحیح منتسب نشده است. بلاکچین می تواند این وضعیت را تغییر دهد. آثار هنری در یک لیست عمومی و غیر متمرکز از پرونده هایی که با استفاده از رمزنگاری پیوند داده شده، ایمن می شوند، علاوه بر آن بررسی سوابق اثار و هنرمند و اصالت آن در شبکه بلاکچین ساده است.

حقوق مالکیت فکری:

Copyright     یکی دیگر از مزایای شبکه ی بلاکچین و در واقع یکی از چالش برانگیز ترین مباحث دنیای هنر، ادبیات و فرهنگ است.

بر اساس تعریف جهانی، حقوق مالکیت فکری عبارت است از حقوق قانونی ناشی از آفرینش و خلاقیت فکری آفریننده در زمینه های هنری، ادبی، علمی و صنعتی ، که از راه هنر، خلاقیت یا دانش و نوآوری بدست آمده اند.

تامین حقوق مالکیت مادی و مالکیت فکری ابزاری مناسب برای حفظ حقوق این نوآوری ها به نفع صاحبان دستاوردها ، هنرمندان یا موسساتی است که با صرف هزینه های زیاد ایده پردازی، تحقیق و توسعه، آن را ایجاد کرده اند، و در واقع انگیزه ای برای ابداع و نوآوری ست. حقوق مالکیت معنوی فکری ، به شرکت ها این اجازه را می دهد که جهت جذب سرمایه بدون ترس از کپی برداری از نوآوری شان، با شرکت ها یا افراد تجاری به مذاکره بپردازند. نتایج بررسی ها نشان می دهد که حمایت و حفاظت از حقوق مالکیت فکری بر رشد اقتصاد هنر تاثیری مثبت و قابل تحلیل می گذارد و بلاکچین به عنوان یک دفتر کل توزیع داده جهت ثبت معتبر و موثر و بدون دستکاری نوآوری ها در واقع به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر روی حقوق مالکیت مادی وفکری تاثیر گذار است.

قرارداد های هوشمند (Smart contracts)

   بی تردید یکی از مهمترین اقدامات مهم هر پدیدآورنده ای برای بهره برداری از اثرش، انتقال حقوق مادی مترتب بر اثر به دیگران است که عموما در قالب انعقاد قرارداد حقوقی ، بند ها، تبصره ها و احکامی ست که در اغلب مواقع نه تنها ناشر یا پدیدآورنده بلکه موسسه طرف قرارداد هم از آن بی اطلاعند و بسیاری از دعاوی در این حوزه ناشی از قرارداد های گنگ و مبهمی ست که تنظیم می شود، در حالی که به کمک بلاکچین و ماهیت برگشت ناپذیر بودن معاملات، بسیاری از این مراحل زمان بر و پیچیده حذف شده و از طریق تنظیمات اسمارت کانترکت ها یا قرارداد های هوشمند، شفافیت و سرعت در انتقال حقوق مادی و فکری اثر تا حد زیادی تضمین می شود. قرارداد های هوشمند قرارداد هایی هستند که به طور خودکار توسط پروتکل های رایانه ای اجرا می شوند و شامل یک نوع توافق برای عمل کردن و یا عمل نکردن بدون نیاز به اعتماد به طرفین است، در واقع با کمک این فناوری، قرارداد با یک الگوریتم خوداجرایی انجام می شود و هر دو طرف قرارداد را به توافق می رساند و پول یا سهام بلوکه شده پس از تحقق شرایط توافق نامه خود به خود آزاد می شود، به همین دلیل هنگام فروش اثر هنری یا عقد قرارداد همکاری در این بستر، نیاز به عنصر اعتماد، به شدت کاهش پیدا می کند و این سبب تسریع همکاری های هنری و مارکتینگ می شود.

مالکیت کسری یا جزئی:

   یکی از بیشمار امکانات دیجیتالی که بلاکچین می تواند ایجاد کند امکان حق فروش بخش کوچکی از اثر است. در شرایطی که هنرمند به دلایلی قصد فروش مالکیت کل اثر را ندارد، اما به دلیل جذب سرمایه به عنوان فروش اولیه و یا به دلیل جذب مشارکت قصد واگذاری بخشی از حقوق اثر خود را دارد. در این شرایط کل یا بخشی از اثر هنری از یک توکن غیر قابل معاوضه ( Non Fungible Tokens) تبدیل به تعدادی توکن قابل معاوضه ی عادی (Fungible Token)  می شود و به صورت جداگانه به فروش می رسد و همواره تابع تغییرات قیمتی کل اثر خواهد بود. یعنی در صورت رشد قیمت اثر، ارزش سهام کسری یا جزِیی نیز افزایش پیدا خواهد کرد.از سویی این قابلیت، امکان مجموعه داری جزئی را برای سرمایه گذاران فراهم می آورد، به عنوان مثال شما مایل هستید یکی از اثار محمد احصایی یا پرویز تناولی را خریداری کنید اما قیمت اثار برای شما گران محسوب می شود از سویی اصرار به سرمایه گذاری روی این هنرمند را دارید در این صورت شما می توانید توسط پروتکل مربوطه، یک سهم از یکی از آثار این هنرمند را خریداری کنید یا برعکس در صورت نیاز به نقدینگی، می توانید بخش کوچکی از یکی از آثار موجود در مجموعه ی خود را جهت تامین سرمایه ی فوری، به فروش برسانید.

قیمت گذاری پویا و مدل های کسب درامدی میکرو:

  قیمت گذاری محتواهای خلاقانه اصولا کار مبهمی ست چرا که نمی توان اثبات کرد که بازار هنر بر اساس عرضه و تقاضا فعال است اما شاید ردیابی تقاضا باعث پویایی هرچه بیشتر قیمت ها بشود چرا که در این بستر قیمت ها همواره در نوسان کاهش و افزایش تقاضا خواهند بود.

یکی دیگر از مواردی که امکان حمایت بیشتر از هنرمند را فراهم می سازد، قابلیت ثبت و اندازه گیری میکرو (Micro metering )  و یا مدل های کسب درامد میکرو یا(Micro monetizing)  است که امکان دقیق قیمت گذاری بخشی از اثر را فراهم می آورد، به عنوان مثال می توانید فقط هزینه ی ثانیه هایی از یک ویدئو یا موسیقی را که قصد استفاده از آن را دارید پرداخت کنید نه کل اثر را. این امکان که از طریق ثبت بلاکچینی قابل دستیابی است سبب کاهش هزینه های تبلیغات می شود و به مخاطبان اجازه می دهد تا برای حمایت از هنرمندان منتخب خود با محدودیت مالی مواجه نباشند.

تسویه سریع:

   در مقابل سیستم های بانکی سنتی که در آن فرایند تسویه به کندی انجام می گیرد و انتقال وجه بین المللی کار پیچیده ایست، بلاکچین امکان پرداخت آنی را فراهم می کند. ضمن اینکه در دنیای هنر سنتی شفافیت کامل وجود ندارد و در تولید آثاری چون تولیدات ویدیویی و فیلم و تصویر که یک فعالیت و تولید گروهی محسوب می شود، تسویه ها گاهی مشروط به فروش و میزان فروش است یا به دریافت مبالغی از جانب سرمایه گذار بستگی دارد و در عمل راه قطعی برای راستی آزمایی متولیان پروژه وجود ندارد در حالی که توسط این فناوری، امکان ردیابی و اعتبار سنجی همواره فراهم است و در صورت تهیه، توزیع و فروش اثر هنری، اعضا به محض فروش اثر و به صورت خودکار درصد تعیین شده را دریافت خواهند کرد.

ذخیره سازی سوابق:

   در طول تاریخ، نقاشی ها ، نسخ خطی و آثار هنری زیادی به دلیل حوادثی چون اتش سوزی و یا گذر طبیعی زمان از بین رفته اند و دیگر امکان مطالعه روی آنها وجود ندارد. ضمن اینکه در روش های سنتی و مبتنی بر کاغذ، هزینه های آرشیو اثار و ثبت سوابق برای موسسات هنری گرانتر خواهد بود. بنابراین بلاکچین راهی دیجیتال و ارزان و همیشگی برای حفظ سوابق و اسناد هنری است، ضمن اینکه این سیستم با حفظ سوابق به صورت غیرمتمرکز، دسترسی سریع و امنیت بالاتری را ارائه می دهد و همچنین خطر از دست رفتن یا نابود شدن اثر هنری را از بین میبرد و نسخه ای از اثر در بلاکچین برای همیشه وجود خواهد داشت.

فناوری بلاکچین، پتانسیل فراوانی برای از میان برداشتن موانع دارد و می‌تواند منجر به کارایی بیشتر، پاسخ‌گویی بهتر، هزینه‌های پایین‌تر، و عواید بیشتر برای مالکان آثار هنری خلاقانه شود. طبیعت عمومی بلاکچین و راه اندازی تراکنش های فرد به فرد و شفاف، یکی از مهمترین این قابلیت هاست. تمامی‌ تراکنش‌های صورت گرفته برای کار‌های خلاقانه قابل رویت و تایید هستند و به عبارت بهتر، امکان بررسی افراد در تراکنش‌ها و درآمد‌های حاصل از کار در هر مقطع زمانی و هر مرحله از پروژه وجود دارد. این قابلیت، دیدگاه بهتری از میزان درآمد‌های به دست آمده از کار‌های خلاقانه در حال تولید در اختیارافراد ذینفع پروژه قرار می‌دهد. اطلاعاتی که از طریق دفتر کل توزیع‌شده ی دیجیتال بلاکچین قابل دسترسی، بررسی و پیگیری است .و لازم به ذکر است که بر خلاف شایعات و تصور عموم همین شفافیت می تواند باعث کاهش استفاده از هنر در قالب پولشویی شود.  

   یاسمن شریف زاده هنرمند بینارشته ای و پژوهشگر هنر و تکنولوژی است، دانش آموخته ى کارگردانی تئاتر از پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران است و از اولین هنرمندان ایرانی است که با فن آوری بلاکچین آشناست و جنبه های اجتماعی تحولات فن آوری چون هوش مصنوعی و رباتیک، معماری رسانه ای و فناوری های تعاملی در هنر را بررسی می کند. سال گذشته پروژه ی پژوهشی عملی «همکاری هنرمند و هوش مصنوعی» را انجام داد و در حال حاضر با هدایت گروه هنری «سینماتوراکو» به تولید ویدیو آرت و طراحی استراتژی های توسعه هنر و نشر غیر متمرکز مشغول است و با تولید ویدیو آرتی که به کمک شبکه های عصبی هوش مصنوعی ساخت و تبدیل به NFT کرد در چهل و دومین دوره ی فستیوال Ars Electronica حضور داشت. این فستیوال از سال ۱۹۷۹ با تمرکز روی هنر و فناوری و جامعه، هرساله در کشور اتریش برگزار میشود که دارای یک آزمایشگاه مجهز آینده پژوهی ست. این فستیوال را بزرگترین و قدیمی ترین فستیوال دیجتال آرت و هنرهای رسانه ای می دانند که از سال 1987 هر ساله جایزه ی ویژه Prix را به یک نفر، تیم یا سازمانی که در تولیدات هنری خود از نواوری یا تکنولوژی های سایبری و دیجیتال استفاده کنند اهدا میکند.

yasmaanik.art@gmail.com