«پاسخ به 10 پرسش حقوقی مهم در زمینه راه اندازی استارت آپ‌ها و کسب و کارهای اینترنتی»

تب استارت آپ‌ها در کشور ما بالا گرفته و بسیاری از افراد به دنبال راه اندازی کسب و کارهای اینترنتی هستند. اما نکات متعددی در مسیر موفقیت یا شکست یک استارت آپ وجود دارد که عدم توجه به آنها می‌تواند موجب بروز مشکلات متعدد و در نهایت از بین رفتن وقت و سرمایه و انگیزه افراد شود.

یکی از مهمترین عوامل موثر در مسیر توسعه و رشد کسب و کارهای نوپا، توجه به مسائل حقوقی است. عدم اطلاع و آگاهی از نکات و اصول اولیه حقوقی می‌تواند عواقب جبران ناپذیری را برای فعالان کسب‌وکارها در پی داشته باشد.

به همین خاطر برای بررسی بیشتر این موضوع، با تعدادی از کارشناسان و فعالان حوزه حقوق استارت آپ ها به گفتگو نشسته‌ایم که ماحصل این گفتگو را در ادامه خواهید خواند. در پایان بحث نیز، دکتر سیده مریم اعتماد مشاور حقوقی مرکز رشد جهاد دانشگاهی (رویش تک) به سوالات ما در رابطه با راه اندازی کسب و کارهای نوپای اینترنتی پاسخ داده‌اند.

لزوم توجه استارتاپ ها به مسائل حقوقی

سجاد نعیم وفا کارشناس رسمی دادگستری درباره اهمیت توجه به مسائل حقوقی از سوی استارتاپ‌ها می‌گوید؛ هسته اولیه استارتاپ، متشکل از یک تیم انسانی نوپا و پرانگیزه است. بنابراین در گام اول، باید روابط کاری بین اعضای این تیم از حیث حقوقی روشن و مشخص باشد. در حالی که تیم های نوپا عمده تمرکز خود را صرف توسعه ایده و محصول می‌کنند و توجه چندانی به روابط حقوقی و عوامل دیگر موفقیت یک کسب و کار ندارند. عوامل مهمی نظیر بازاریابی صحیح، تیم‌سازی و مدیریت صحیح منابع انسانی، کسب دانش حداقلی در مباحث مالی و مدیریتی، آشنایی با قوانین و مقررات و اصول حقوقی، و غیره، می‌تواند عملکرد و آینده یک کسب و کار را تحت تاثیر قرار دهد.

کسب مهارت‌های اولیه حقوقی یک ضرورت و حتی الزام است

این مدرس دانشگاه ادامه می‌دهد؛ فعالان استارتاپ‌ها باید پیش از شروع هر کسب و کار، حداقل با قوانین و مقررات مربوط به آن فعالیت و مجوزهای مورد نیاز آن آشنا شوند. عدم توجه به قوانین و مقررات کسب وکار، مشکلات متعددی را ایجاد خواهد کرد. ضمنا باید توجه کرد که اجرای برخی از ایده ها در کشور ما اساسا امکان پذیر نیست و یا اجرای آنها بسیار پر مخاطره است، بنابراین باید با محاسبه ریسک وارد این حوزه‌ها شد. اما متاسفانه مشاهده می شود که برخی افراد بدون توجه به زیرساخت های قانونی یک کسب وکار اقدام به سرمایه گذاری های هنگفت در این زمینه ها می کنند. نمونه این امر را در حوزه ماینرها شاهد بودیم. با وضع مقررات جدید در خصوص واردات دستگاه‌های ماینر و نحوه فعالیت فارم‌ها، بسیاری از ماینرها و فارم‌ها زیان‌ده شدند و سازمان تعزیرات نیز مشکلاتی را برای فعالیت فعالان این حوزه ایجاد نمود. اما همه این مسائل از قبل نیز قابل پیش بینی بود.

این کارشناس رسمی دادگستری می‌افزاید؛ در حوزه‌هایی نظیر معاملات ارزهای الکترونیکی و رمزارزها، خرید و فروش کالاها و خدمات خاص نظیر سکه و طلا و محصولات دارویی و غذایی، حوزه تبلیغات اینترنتی، پلتفرم های ویدئویی یا VODها، معاملات بازار فارکس، و غیره نیز مجددا چنین مشکلاتی مشاهده می‌شود. فلذا پیش از ورود به هر حوزه، باید ابتدا مخاطرات قانونی آن حوزه را شناسایی کرد.

قراردادهای مورد نیاز استارت آپ ها

دکتر سیده مریم اعتماد مشاور حقوقی مرکز رشد جهاد دانشگاهی (رویش تک) معتقد است؛ یکی از بزرگترین مشکلات استارت آپ ها و تیم‌های نوپا، عدم توجه به نکات و الزامات قراردادی است. بسیاری از استارت آپ ها هنوز ضرورت انعقاد اصولی قراردادها را درک نکرده اند و همین مسئله موجب زمین خوردن بسیاری از کسب وکارها شده است.

این مدرس دانشگاه می‌گوید؛ تیم های نوپای بسیاری را مشاهده کرده ایم که رابطه کاری و حدود وظائف و اختیارات آنها نامشخص است. برای همین در زمان بروز مشکل، انگشت اتهام را به سمت یکدیگر دراز می‌کنند. حتی در صورت موفقیت استارتاپ نیز در مورد نحوه تقسیم منافع اختلافاتی بوجود خواهد آمد.

وی ادامه می‌دهد؛ از سوی دیگر با افرادی مواجه هستیم که برای حل نیازهای قراردادی خود سریعاً به اینترنت مراجعه می‌کنند در حالیکه قرارداد را باید به یک لباس تشبیه کرد که دقیقا برای قامت آن کسب و کار دوخته می‌شود و باید بتواند انتظارات مادی و معنوی صاحبان کسب و کار را تحقق ببخشد. از اینرو تیم های نوپا باید بدانند که اینترنت منبع خوبی برای دانلود اسناد حقوقی و نمونه قراردادها نیست. ما همواره توصیه کرده ایم که از این نمونه‌ها باید فقط به عنوان یک نمونه و قالب اولیه استفاده کرد. قراردادها حتما باید براساس نیازهای خاص آن کسب و کار، بصورت سفارشی تدوین شوند.

این وکیل پایه یک دادگستری می‌گوید؛ نکاتی از قبیل تعیین ضمانت اجرای مناسب در قرارداد و پیش بینی وجه التزام، بیان روشن تعهدات هر یک از طرفین، توجه به شرایط قانونی صحت معاملات نظیر اهلیت و صلاحیت اشخاص، پیش بینی حق فسخ و فرایند فسخ قرارداد، تدوین صحیح بند داوری، نحوه خاتمه قرارداد در وضعیت فورس ماژور، تعیین وضعیت مالکیت‌ها و غیره، باید حتما در همه قراردادها لحاظ شود.

وی می‌افزاید؛ تیم های نوپا باید در مورد قراردادهایی نظیر قرارداد محرمانگی و منع افشای اسرار تجاری (NDA)، قرارداد هم‌بنیان‌گذاران (CFA) ، قرارداد منع رقابت (NCA)، قرارداد مشارکت و جذب شریک جدید (SHA)، قراردادهای خرید و فروش محصول و خدمات، توجه بیشتری به خرج دهند و مفاد این قراردادها را دقیقاً براساس نیاز کسب‌وکار خود تنظیم نمایند.

پاسخ به 10 پرسش مهم در زمینه حقوق استارت آپ ها

در پایان، دکتر سیده مریم اعتماد (وکیل پایه یک دادگستری و مشاور حقوقی مرکز رشد جهاد دانشگاهی) به برخی از سوالات ما درباره راه اندازی کسب و کارهای نوپای اینترنتی پاسخ داده است. البته مشروح این پرسش‌ و پاسخ ها در سایت مشاوره حقوقی قابل مشاهده و دسترسی است.

1. یک ایده کاملاً جدید دارم. چگونه می توانم ایده خود را ثبت کنم؟

در قوانین ما (و اغلب کشورها) امکان ثبت ایده وجود ندارد و هیچگونه حمایتی از ایده نمی‌شود. ایده باید حتما تبدیل به یک اثر ملموس و عینی شود تا مشمول حمایت‌های قانونی گردد. پس از ایجاد اثر، می‌توان حسب مورد اقدام به ثبت اختراع، طرح صنعتی، نرم‌افزار، اثر مشمول حق مولف، و غیره نموده و از حمایت‌های قانونی بهره‌مند شد. البته راهکارهای قراردادی نظیر NDA برای صیانت از ایده قابل استفاده است.

2. برای راه اندازی یک استارتاپ یا فروشگاه اینترنتی معتبر باید چه مجوزهایی را اخذ کنیم ؟

نوع مجوز، به ماهیت کسب و کار بستگی دارد. لذا برای راه اندازی کسب و کارهای مختلف، ممکن است نیاز به مجوزهای متفاوتی باشد. اما در حالت کلی نماد اعتماد الکترونیک و نیز عضویت در اتحادیه های صنفی (نظیر سازمان نظام صنفی رایانه ای یا اتحادیه کسب و کارهای مجازی) جزو رایج ترین مجوزهای مورد نیاز فروشگاه های اینترنتی هستند.

البته طبق قانون، همه نهادها و دستگاه‌ها موظفند فعالیت‌های نیازمند اخذ مجوز را در سامانه G4B.ir اعلام کرده و فرایند لازم به منظور اخذ این مجوزها را نیز بیان نمایند، اما متاسفانه در حال حاضر محتوای این سامانه از غنای کافی برخوردار نیست.

3. آیا کپی برداری از روی ظاهر سایت فروشگاه اینترنتی دیگران مجاز است؟

خیر، مجاز نیست. در قوانین ما محدودیت‌های مختلفی برای نقض حقوق علائم تجاری، نام های دامنه، آثار مشمول حق مولف (کپی رایت) و نیز نرم افزارهای رایانه ای پیش بینی شده است. شما مجاز به کپی برداری از سایت های دیگر یا ایجاد مشابهت های گمراه کننده با آنها نیستید. دقت داشته باشید که عدم رعایت حقوق مالکیت فکری می‌تواند مشکلات متعدد حقوقی و کیفری برای شما ایجاد نماید.

4. با مشارکت چند نفر دیگر می خواهیم یک کسب و کار اینترنتی جدید راه اندازی کنیم، چه نکاتی را مورد توجه قرار دهیم؟

بین تیم اولیه یا بنیانگذاران استارتاپ، یک قرارداد همکاری منعقد کنید. به این قرارداد اصطلاحا CFA (Co-Founder Agreement) یا توافقنامه هم‌بنیانگذاران گفته می‌شود. در این قرارداد باید 1) آورده اولیه هر یک از اعضای تیم، 2) وظائف و تعهدات هر یک از شرکا در طول دوره همکاری، و 3) نحوه تقسیم سود و زیان دقیقاً مشخص شود. نمونه‌های قرارداد CFA از طریق سایت سایبرلا قابل دانلود است.

5. آیا می توانیم با یک نام دامنه یا اسم مشابه با یک سایت مشهور دیگر فعالیت کنیم؟

اگر آن سایت مشهور، اقدام به ثبت علامت تجاری نموده باشد، قطعاً استفاده از نام‌های دامنه مشابه می‌‌تواند شما را درگیر مشکلات حقوقی جدی نماید. به عنوان یک اصل کلی باید توجه کنید که نام ها و علائم مورد استفاده شما، نباید شباهت گمراه کننده ای با نام تجارتی یا علامت تجاری ثبت شده دیگران داشته باشند.

6. ایده جدیدی برای راه اندازی یک کسب و کار دارم و می خواهم این ایده را با چند نفر دیگر (سرمایه گذار) در میان بگذارم. باید به چه نکاتی توجه کنم؟

پیش از طرح موضوع، ابتدا اقدام به انعقاد قرارداد محرمانگی یا اصطلاحاً NDA (Non-Disclosure Agreement) نمایید. با انعقاد قرارداد محرمانگی و منع افشا، می‌توانید مانع از افشای اسرار تجاری خود شوید. از سوی دیگر با انعقاد قرارداد منع رقابت یا اصطلاحاً NCA (Non-Compete Agreement)، می توانید دیگران را از هرگونه سوءاستفاده یا رقابت نامشروع نیز منع کنید. البته ممکن است برخی افراد محتوای این دو قرارداد را با یکدیگر ادغام نموده و یک قرارداد NCDA (Non-Circumvention Non-Disclosure Agreement) تدوین نمایند که این مسئله به نوع فعالیت و ایده شما بستگی دارد. به هر حال نمونه قراردادهای ساده NDA از طریق سایت سایبرلا قابل دانلود است.

7. برای راه اندازی یک استارتاپ باید حتما شرکت ثبت کنیم؟

خیر، به نوع کسب و کار شما بستگی دارد. برخی از فعالیت‌ها حتما نیازمند ثبت شرکت هستند و مجوز انجام آنها به افراد حقیقی اعطا نمی‌شود. اما بسیاری از فعالیت ها نیازمند ثبت شرکت نیستند، یعنی فرد حقیقی هم می تواند بدون ثبت شرکت شروع به انجام آن فعالیت نماید. مثلا راه اندازی فروشگاه اینترنتی (سایت خرید و فروش کالا و خدمات) براحتی توسط اشخاص حقیقی امکان پذیر است. البته ارائه برخی از کالاها و خدمات خاص نیازمند اخذ مجوز است. اطلاعات مربوط به مجوزهای هر کسب و کار را می توانید در سایت سایبرلا مشاهده بفرمایید.

8. در حال جذب چند سرمایه گذار جدید هستیم. در قرارداد جذب سرمایه باید به چه نکاتی توجه کنیم؟

اگر شخص سرمایه‌گذار به عنوان یک شریک جدید به مجموعه شما ملحق می‌شود، باید حتماً یک قرارداد مشارکت با یکدیگر امضا نمایید. به این قرارداد اصطلاحاً SHA (Share Holder Agreement) یا موافقت نامه شرکاء گفته می‌شود. در این قرارداد باید نحوه تزریق سرمایه، چگونگی نقل و انتقال سهام، نحوه مدیریت کسب و کار در دوره شراکت و وظائف دقیق هر یک از شرکاء، و نهایتاً نحوه تقسیم منافع (و احیانا زیان کسب‌وکار) را به طور دقیق مشخص کنید.

9. پیشنهاداتی از سوی چند شتابدهنده و انکوباتور داشته ایم که روی استارتاپ ما سرمایه گذاری کنند. چه توصیه ای دارید؟

نمی توان نقش مثبت شتابدهنده و انکوباتورها در افزایش توانمندی‌های یک تیم نوپا را انکار کرد، اما تجربه جمعی فعالیت شتابدهنده در اکوسیستم استارتاپی ما چندان موفق نبوده است. به عنوان یک توصیه کلی، سهام عمده و مدیریتی استارتاپ را هیچگاه به سرمایه گذار واگذار نکنید و نقش مدیریتی سرمایه‌گذار را تا حد امکان کمرنگ‌تر کنید.

10. در قوانین و مقررات سایت فروشگاه اینترنتی باید به چه نکاتی توجه کنیم؟

تعهدات موجود در قوانین و مقررات سایت، در حکم قرارداد فیمابین فروشنده و خریدار (کاربر) است. لذا نکات قراردادی زیادی وجود دارد و نمی توان به همه آنها اشاره کرد. مفاد قانون تجارت الکترونیک باید به دقت توسط فروشگاه های اینترنتی رعایت شود. مثلا مواد 33 تا 49 قانون تجارت الکترونیکی ایران، به بیان حقوق مصرف کننده در بستر مبادلات الکترونیکی پرداخته و فروشگاه های اینترنتی مجاز به نقض یا تغییر آنها نیستند.

برای مشاهده سوالات بیشتر و پرسش و پاسخ حقوقی در زمینه جرایم فضای مجازی به بخش مشاوره حقوقی اینترنتی سایت سایبرلا مراجعه کنید. سایت سایبرلا وابسته به موسسه توسعه حقوق فناوری اطلاعات و ارتباطات برهان است.