ائتلاف منطقه‌ای ضرورتی برای مهار گرد و غبار در کشور/جنگ کشورهای منطقه؛ مانعی برای اقدامات احیایی و یا پیشگیرانه کانون‌های گرد و غبار

به گزارش خبرنگار ایلنا، از سوی دیگر با تشکیل قرارگاه دیپلماسی کشاورزی در سال گذشته،انتظارات برای در اولویت قرار دادن مسئله آب و رایزنی‌ها به منظور متقاعد سازی کشورهای همجوار و تشکیل ائتلاف منطقه‌ای برای تدوین و اجرای طرح های مشترک در حوزه منابع طبیعی و آب قوت گرفته است.

حال باید دید وزارت جهادکشاورزی در این زمینه  برای تحقق وعده تأمین امنیت غذایی در رویارویی با جدی ترین چالش های تولید و منابع طبیعی یعنی آب و ریزگردها در حوزه بین المللی و داخلی چگونه عمل می کند و حاضر است تا کجا پیش برود.

ایران و خاورمیانه در کمربند خشک جهان قرار گرفته‌اند و کشور ما به علت شرایط اقلیمی و جغرافیایی در معرض طوفان گرد و غبار با منشأ خارجی و داخلی است. کارشناسان منابع طبیعی معتقدند حدود 70 درصد گرد و غبارها در ایران  منشا خارجی دارد و بسیاری از کانون ریز گردها در خارج از مرزها و در کشورهایی همچون عراق، سوریه، یمن و شبه جزیره عربستان ایجاد می شود.

نتیجه بررسی ها و پایش سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور نیز نشان می دهد قبل از سال 2018 و در دوران خشکسالی، کانون گرد و غبار در عراق و در شهرهای ناصریه، دیرالزور و کانون غرب بصره ، ایران را تحت تاثیر قرار می دادند. پس از سال 2018 تا 2020 با افزایش بارندگی در ایران و عراق، تالاب ها پر آب و زمین های کشاورزی در عراق زیر کشت رفتند و در نتیجه در ایران گرد و غبار زیادی رخ نداد.

خشکیدگی ایران و کاهش  آب‌های زیرزمینی علت اصلی وقوع گرد و غبار

مشاور سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور می گوید: بررسی و پایش تصاویر دریافتی از ماهواره مودیس و الگوریتم های هواشناسی اروپا نشان می دهد از سال 2020 تا کنون به علت کمبود بارندگی در ایران و عراق، منشا گرد و غبار دوباره فعال شده و استان های خوزستان، ایلام و کرمانشاه تحت تاثیر قرارگرفته‌اند.

رضا بیانی می‌افزاید: بر اساس تصاویر ماهواره‌ای، منشا گرد و غبار اخیر در ایران نیز کانون هایی در اطراف شهرهای کرکوک و موصل بوده است.اما مهم این است که بدانیم آیا منشا این رخداد در داخل بوده و یا در خارج از مرزهای ایران؟

وی اظهار می‌دارد: بر اثر خشکسالی تقریبا پوشش گیاهی منطقه کرکوک و موصل از بین رفته و گرد و غبار در این کانون‌ها با غلظت 1600 میکروگرم بر متر مکعب ایجاد و با جریان هوا و با سرعت 14 کیلومتر در ساعت به  مرزهای ایران رسیده است.

بیانی ادامه می‌دهد: بخشی از این ریز گردها در مسیر حرکت خود از خوزستان، ایلام و آذربایجان شرقی و غربی به سمت مرکز و شمال کشور توسط جنگل های زاگرس جذب شدند و به همین علت از شدت  گرد و غبار  کاسته شد به طوری که ساعت 8 صبح جمعه -19 فروردین ماه- در تهران، غلظت ریزگردها به 490 میکروگرم بر متر مکعب رسید.

علی محمد طهماسبی با بیان این که مبدا شکل گیری رخداد اخیر در عراق،  جنوب سوریه و بخش های کوچکی از کشور اردن بوده و از غرب و جنوب غرب وارد ایران شده است، اظهار می دارد: انرژی این رخداد آن‌قدر زیاد بوده که بخش هایی از کانون های ریزگرد در خوزستان و ایلام را هم فعال کرده است.

شکل‌گیری گرد و غبار به عوامل طبیعی و عوامل انسانی مربوط می‌شود. عوامل طبیعی مربوط به اقلیم، تغییرات آب و هوایی  و خشکسالی است و عوامل انسانی به دخالت و رفتار انسان با طبیعت و منابع آب و خاک برمی گردد. جنگل تراشی، تخریب مراتع ، تغییر کاربری اراضی  باغی به ویلا و خانه های مسکونی و حفر چاه های کشاورزی غیر مجاز و عمیق و سدسازی های بی رویه در زمره دخالت های انسانی محسوب می شوند.

مدیر کل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور معتقد است : خشکی دشت های سیلابی و کاهش  آب های زیرزمینی علت اصلی وقوع گرد و غبار و طوفان های ماسه ای در سطح ملی و منطقه ای هستند.

به گفته وحید جعفری محدودیت رطوبت و منابع آبی به علت خشکسالی های متوالی ناشی از تغییرات اقلیمی و مدیریت ناپایدار منابع آبی می تواند موجب خشک شدن دشت های سیلابی و رها کردن اراضی کشاورزی شود.

وی بر این باور است با ادامه شرایط موجود، پوشش های گیاهی مناطق بیابانی که مهم‌ترین عامل بازدارنده طوفان های گرد و غبار است نخستین قربانی خواهد بود، زیرا این پوشش های گیاهی به سیلاب های هر از چند سال یکبار و آب های زیرزمینی وابسته اند.

جعفری برای نمونه به دشت ریگان در ایران اشاره می کند و توضیح می دهد: پوشش گیاهی کهنسال دشت ریگان در استان کرمان در آستانه خشکی قرار گرفته و اگر شرایط به همین شکل پیش برود پوشش گیاهی در این منطق را از دست خواهیم داد که خود موجب بحران زا شدن این عرصه ها می شود.

وی اضافه می کند: در 20 سال پیش عمق رطوبت در دشت ریگان 10 متر بود و اکنون عمق رطوبت به 70 متر رسیده است که همین امر زنگ خطری برای کشاورزی کشورمحسوب می شود.

دبیر ستاد ملی گرد و غبار نیز علاوه بر استمرار خشکی بر اثر کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی، مدیریت نامناسب آب و پوشش گیاهی را در بروز ریزگرد ها موثر می داند.

وی گوید: در ایران 4 برابر ظرفیت مراتع، دام وجود دارد که از پوشش گیاهی این اراضی تغذیه می کنند.

تاثیر سدسازی  و جنگ‌های منطقه‌ای در ایجاد گرد و غبار

امروزه آب نه به عنوان کالای زیستی بلکه به عنوان کالای اقتصادی از سوی برخی کشورها در نظر گرفته می شود، از این رو آنان مبادرت به ذخیره سازی و بهره برداری از آب های مرزی بدون در نظر گرفتن حقابه‌های کشورهای همسایه می‌کنند فارغ از این که چنینی اقدامی چه اثرات اجتماعی، اقتصادی ، زیست محیطی و سیاسی در کشورهای همجوار و منطقه خواهد گذاشت. کارشناسان معتقدند بخشی از آنچه که در عراق، اردن و سوریه به لحاظ تشکیل کانون های گرد و غبار، کاهش پوشش گیاهی و رها کردن اراضی کشاورزی رخ داده به علت کاهش دسترسی این کشورها به منابع آبی بر اثر سدسازی های ترکیه در بالا دست و بر مسیر آب دجله و فرات است.

 بیانی در این باره می گوید: احداث سد در بالا دست رود دجله و فرات توسط ترکیه موجب شده میزان آب هایی که وارد این رودخانه ها و سیستم‌های زیر زمینی عراق می‌شود، کاهش یابد و در نتیجه کانون های گرد و غبار فعال و تبعات آن نیز گریبانگیر کشور ما شود.

مدیر کل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور نیز معتقد است : احداث سدهای بزرگ توسط ترکیه و در نظر نگرفتن حقابه‌های عرصه های پایین دست در عمل منجر به خشک شدن دشت های سیلابی و پوشش گیاهی شده و این اتفاق در عمل برای عراق، اردن و سوریه افتاده و شرایط برای وقوع گرد و غبار و طوفان های ماسه ای بیش از پیش هم از نظر شدت و هم از نظر فراوانی فراهم شده است.  

جعفری در همین حال می افزاید: شرایط احیای این مناطق بسیار پر هزینه و دشوار است.

اما ساخت سد توسط ترکیه در مسیر رودخانه های دجله و فرات تمام ماجرا نیست. وقوع جنگ ها و تنش های داخلی در کشور های  منطقه نظیر عراق، سوریه و یمن نیز سهمی در تخریب  پوشش گیاهی، رها کردن اراضی کشاورزی  و در نهایت ایجاد پدیده گرد و غبار دارد  که در نتیجه آن سالانه هزاران تن ذرات معلق روانه کشورمان می شود و بر سر شهرها فرو می ریزد.

دبیر ستاد ملی گرد و غبار کشور در این باره می گوید: جنگ هم اراضی را تخریب می کند و هم مانع اجرای اقدامات و برنامه های احیایی و یا پیشگیرانه در اراضی کشاورزی و کانون های گرد و غبار می شود.

طهماسبی بیرگانی می افزاید: در کشورهایی که دچار جنگ هستند، اهتمام مسئولان و مطالبه گری مردم برای مهار گرد و غبار کم است و این مسئله در اولویت قرار ندارد.

دیپلماسی آب

مدیر کل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور برای مهار گرد و غبار با منشا خارجی بر ضرورت دیپلماسی آب و ائتلاف  کشورهای منطقه  تاکید می کند و اظهار می دارد: در این راستا وزارت جهاد کشاورزی می تواند از ظرفیت کارگروه ملی مقابله با بیابانزایی استفاده کند.

جعفری ادامه می دهد: این کارگروه که با مسئولیت جهاد کشاورزی و حضور نماینده 11 وزارتخانه و چند نهاد و سازمان برگزار می شود، تنها نهاد رسمی از جایگاه حقوق بین الملل است که به موضوعات تخریب سرزمین و بیابانزایی می پردازد و می تواند هماهنگ کننده اصلی و کلیدی کشورهای منطقه برای اجرای یک طرح جامع برای مقابله با گرد و غبار و طوفان‌های ماسه‌ای باشد.

به اعتقاد وی، کشورهای منطقه باید سهم خود را برای تامین منابع آبی ایفا کنند، زیرا بدون رعایت سهم حقابه، هیچ اقدامی پایدار نخواهد بود.

جعفری در همین حال به کنوانسیون مقابله با بیابانزایی و کاهش اثرات خشکسالی به عنوان ظرفیت دیگری برای انجام فعالیت های دیپلماسی در حوزه آب اشاره می کند و می گوید: این کنوانسیون دارای 196 عضو است و این کشورها مقید هستند مسایل مربوط به بیابانزایی را دنبال کنند.

وی با بیان این که کنوانسیون مقابله با بیابانزایی و کاهش اثرات خشکسالی در مقطعی با هماهنگ کردن کشورهای چین، مغولستان، ژاپن و کره جنوبی توانست یکی از چالش های مهم گرد و غبار منطقه ای را مدیریت کند، اذعان می دارد: این کنوانسیون در حوزه منطقه ما نیزمی تواند با استفاده از  ظرفیت مراکز علمی و تجربه سایر کشورها به اجرای طرح های منطقه ای و دیپلماسی آب به منظور مهار گرد و غبار کمک کند.

به گفته مدیر کل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، استفاده از ظرفیت های کنوانسیون مقابله با بیابانزایی و کاهش اثرات خشکسالی با نقش آفرینی  کارگروه ملی مقابله با بیابانزایی می تواند رویکرد اصلی برای حل چالش منطقه خاورمیانه در مورد مهار گرد و غبار و مساله آب باشد.

مشاور سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور نیز بر این باور است که دیپلماسی آب باید توسط ایران پی گیری شود و  ضروری است که کشورهای منطقه به یک اجماع و همکاری مشترک در حوزه آب دست یابند.

ایران هم بیکار ننشسته است

البته در این سال ها با توجه به تجربه ورود ریزگردها از سمت کشور عراق، ایران هم بیکار ننشسته و کم و بیش اقداماتی را در زمینه نهالکاری برای مهار گرد و غبار در استان های همجوار با عراق از جمله ایلام و در مقطعی هم در اراضی مرزی  این کشور انجام داده است. بنا به گفته مسئولان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، ایران در عرصه های بحرانی استان الواسط عراق، نهالکاری  کرده و قرار است طرح راهبردی با همکاری عراق برای احداث بوستان با کشت نهال های بومی و کم آب بر در اراضی استان های مرزی دو طرف اجرا کند.

مشاور سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور نیز یکی از راه حل ها برای مقابله با گرد و غبار با منشا خارجی را  نهالکاری و بذر کاری در عرصه های داخلی و منطقه ای می داند.

وی می گوید: ما باید در امر نهالکاری به ویژه در مناطق زاگرسی به شدت تلاش کنیم و از طرفی ضمن بر طرف کردن چالش آب های مرزی و حقابه های محیط زیست با کشورهای عراق و ترکیه  به طور مشترک نهالکاری انجام دهیم.

راهکارها

عرصه های بیابانی ایران نزدیک به 32 میلیون هکتار است که حدود 13.5 میلیون هکتار آن تحت تاثیر کانون های بحرانی فرسایش بادی قرار دارند و سالانه اطرح های بیابانزدایی و احیایی در این عرصه ها اجرا می شود که نیاز به اعتبارات زیادی دارد.

مدیر کل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در این باره می گوید: برای کنترل فرسایش بادی، سالانه اقداماتی همچون مدیریت چرای دام، آبخیزداری و آبخوانداری و مالچ پاشی برای تثبیت شن ها صورت می گیرد.

وی در عین حال مدیریت پایدار منابع آبی و تعادل بخشی به آب های زیرزمینی در سطح ملی را یک اولویت می داند و معتقد است این دو باید سر فصل برنامه هفتم توسعه قرار گیرد.

جعفری می افزاید: فعالیت های احیای پوشش گیاهی و جنگلی در کشور بدون مدیریت پایدار منابع آبی با ریسک و مخاطره مواجه می شود.

اما غبارخیز بودن اراضی تنها مربوط به عرصه های بیابانی نمی شود. در آخرین مطالعات و بررسی هایی که سازمان حفاظت محیط زیست انجام داده درباره غبارخیز بودن بخشی از اراضی کشاورزی به آماری برمی خوریم که برای خیلی ها ممکن است غافلگیر کننده باشد.

دبیر ستاد ملی گرد و غبار کشور در این باره می گوید: مطالعات سازمان حفاظت محیط زیست نشان می دهد که 5.5 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی نیز غبارخیز هستند و 1.9 میلیون هکتار از این اراضی دیمزار و مابقی اراضی آبی هستند.

طهماسبی بیرگانی  اظهار می‌دارد: عواملی نظیر شیوه شخم و سوزاندن بقایای گیاهی بعد از برداشت محصول از مزارع موجب شده این اراضی، غبارخیز شوند، از این رو در چنین اراضی باید طرح های کشاورزی حفاظتی اجرا و یا توسعه یابد.

گزارش: فرحناز هاشمی