ایران، مهد کاروانسراهای جهان

به گزارش ایلنا ،کاروانسراها در ایران بر دو گونه است. کاروانسراهای بین‌‌راهی و کاروانسراهای شهری..بررسی ویژگی‌های ساختار طبیعی سرزمین ایران در بازشناسی جاده‌های میان شهرها، آبادی‌ها و بناهای وابسته به آنها اهمیت فراوانی دارد. از دیرباز طرح راه‌ها و مسیرهای مورد استفاده ایرانیان در سفرها منطبق با الگوهای برگرفته از جغرافیای طبیعی این سرزمین بوده است. از دیگر سو به دلیل موقعیت خاص و سوق‌الجیشی ایران و قرار گرفتن آن در محل برخورد سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا از دیرباز محل تلاقی راه‌های ارتباطی و کاروان‌هایی بوده که با انگیزه‌های مختلف از این سرزمین گذر می‌کردند.

واژه کاروانسرا مرکب از دو واژه فارسی «کاروان» و «سرا» است. کاروان یا کاربان «کار + بان، وان» واژه‌ای پهلوی است که در کتیبه نرسی در پایکولی به کار رفته و با اینکه در اصل بار لشکری و جنگی داشته است اما به معنای «گروهی مسافر، زائر و سوداگر که به دلایل امنیتی با هم مسافرت می‌کنند و دارای زاد و توشه و ستوران هستند، آمده است.

«کاروانسرا» یا «خانه کاروان» در پاره‌ای از متون فارسی به صورت «کاروانگاه»، «کاروانگه» و «کاروانخانه» نیز به کار رفته است. واژه‌های همسانی نیز از نوع دیگر با اندک تفاوت در این زبان پرتوان و توسعه یافته دیده می‌شود مانند رباط، خان التجار، فندق، تیم و تیمچه.

پیشینه تاریخی کاروانسراها

به علت موقعیت جغرافیایی،‌ فرا گرفتن ایران در شبکه راه‌های جهانی، دور بودن آبادی‌ها و شهرها از یکدیگر مسائل مربوط به امنیت و حفاظت، نیازهای مذهبی، سودمندی‌های اقتصادی و حمایت‌های سیاسی، کاروانسراسازی از قرن‌ها پیش در ایران رواج داشته که البته ارائه سند دقیق باستان‌شناسی آن آسان نیست اما شاید بتوان تاریخ تکوین آن را در زمان هخامنشیان و ایجاد راه‌های بزرگ مانند جاده‌‌گاهی، نظام چاپارخانه‌ها و...

کارکرد کاروانسراها

برای شناخت کارکرد کاروانسراها در گذشته بررسی دیدگاه مسافران یا جهانگردانی که از آنها استفاده و دیدن کرده‌اند و یادداشت‌هایی گذاشته‌اند از جهات بسیاری از جمله  شناخت معماری و باستان‌شناسی آن دوران  اهمیت دارد. از نظر کارکرد هر کاروانسرا قابل ذکر این است که در بسیاری از کاروانسراها ، کالاهای ویژه به همان کاروانسرا عرضه و ارائه می‌شد، از آن میان کاروانسراهای دوره صفویه در اصفهان که نمونه‌های آن بدین قرار است:

کاروانسرای شاه: در چهار سوق قیصریه که آن را شاه‌عباس با صد حجره در بالا و پایین ساخته و سوداگران به آن می‌آمدند و بیشتر سوداگران تبریز و اردبیل در آنجا به معامله گلیم، شال و جاجیم می‌پرداختند.

کاروانسرای طویله: که پهلوی کاروانسرای شاه است و بیشتر محل هندوها بود که به معامله، خرید و فروش پارچه‌های هندی می‌پرداختند.

کاروانسرای محبت علی بیک: که در آن زرگران، جواهرفروشان و مروارید فروشان بودند و متاع هندوستان از مندیل و پارچه‌های خوب در آن کاروانسرا فرود می‌آمد.

کاروانسرای انارفروشان: در این کاروانسرا انار، شیره انار و رب انار شیرین کالای کاروان‌های اردستان بود.

کاروانسرای عربان: هر متاعی که از بغداد و بحرین از جمله کنان، کفش بغدادی، عبا و کرکی کرک پشم یا موی بز،‌ جانماز و... می‌آوردند، در این کاروانسرا خرید و فروش می‌شد.

کاروانسرای محمودبیک: متاع آن برنج قزوین و نیلوفر، برنج مازندران، متاع کرمان و ابرقو و کاسه، پیاله،  نعلبکی کار مشهد و متاع ازبک‌ها یعنی مشک و کاغذ سمرقند بود.

در دیگر کاروانسراها کالاهای شهرهای گوناگون به فروش می‌رسید. در کاروانسرای کله‌پزان کالاهای گیلان، کاروانسرای قزوینیان متاع قزوین، کاروانسرای خارج باشی محل تجارت سوداگران یهودی شیراز، کاروانسرای مهابادیان کرباس و کالاهای ساخت مردم مهاباد، کاروانسرای نطنزیان کالاهای ساخت مردم آن منطقه و در کاروانسرای ساغرچیان در بازار کفش دوزان از پوست الاغ و اسب ساغری می‌ساختند.

انواع کاروانسراها

باقی ماندن ویرانه‌های کاروانسراهای قدیم و ایستگاه‌های کاروانی که بسیاری از آنها با مصالح محکم مانند سنگ و آجر ساخته شده‌اند نشان دهنده آن است که متناسب با اقلیم جغرافیایی ایران در بخش‌های کوهستانی، بیابانی و خشک مرطوب و جنگلی مصالح گوناگون با کیفیت‌های متفاوت و در دوره‌های مختلف برای ساخت این سازه‌های معماری به کار رفته است. در دوران هخامنشیان و اشکانیان تعداد ساختمان‌های باقی مانده مربوط به راه از جنس خشت بیش از ساختمان‌های محکم سنگی است. ساختمان‌های راه و راهداری عصر ساسانی بیشتر از جنس قلوه‌سنگ‌های چیده شده با گچ، ساروج و دردشت‌ها از جنس خشت هستند.

کاروانسراهای خصوصی: این کاروانسراها و عواید آنها به بخش خصوصی تعلق داشت. همواره دارا بودن یک کاروانسرا عواید سرشاری برای صاحبش می‌آورد.

نمونه‌هایی از کاروانسراها: کمتر شهر و آبادی، روستا و پایگاه بین جاده‌ای در سرزمین پهناور ایران از ماوراءالنهر تا میانرودان و از سند و پنجاب تا آسیای صغیر است که از یک یا چند کاروانسرا شهری یا بین جاده‌ای برخوردار نباشند. تعدادی از آنها بدین‌گونه  است.

کاروانسرای سرچم :سرچم بنای مغولی است که در عصر صفویه بازپیرایی شده است. این بنا در کنار روستایی به همین نام بین زنجان و میانه بر سر دوراهی قرار گرفته که به مراغه پایتخت هلاکوخان مغول می‌رفت که در دوره صفویه، تعمیرات اساسی در این بنا صورت گرفت اما بعدها این کاروانسرا به علت اینکه آجرها و مصالح ساختمانی آن توسط روستاییان ربوده شده به حالت ویران باقی مانده است.

کاروانسرای امین‌آباد «ملک»: این بنا در 38 کیلومتری جنوب قمشه در جاده شهرضا و در مسیر راه کاروانی شیراز به اصفهان دوره صفویه و در زمان شاه عباس اول بنا شده است. شکل آن با کاروانسراهای متداول آن زمان متفاوت است و به جای نقشه چهار ضلعی، نقشه هشت ضلعی دارد که تنها کاروانسراهای ده بید، چهارآباد و خان خوره نظیر آن هستند.

کاروانسرای مادر شاه یا مهمانسرای شاه عباسی: طبق سرشماری سال 1303 شمسی، شماره کاروانسراهای اصفهان – اعم از تجارتی و مال بند- 144 باب بوده است. از جمله این کاروانسراها، کاروانسرای مادر شاه یا مهمانسرای شاه عباسی در اصفهان است که در زمان شاه سلطان حسین صفوی در ضلع شرقی مدرسه چهارباغ ساخته شد. چند سال پیش با حفظ نمای داخلی و تغییرات و اضافاتی تبدیل به مهمانسرای تاریخی جالبی شد.

کاروانسراهای راه طبس: شهر طبس در حاشیه کویر و همواره دور از مراکز عمده شهرنشینی قرار داشته و برای رسیدن به آن چاره‌ای جز عبور از راه‌های دراز و گذر از کویر نبود لذا ایجاد کاروانسرا یا رباط نهایت ضرورت را داشته و این موضوع نوشته‌های مسافرانی که از راه‌های طبس عبور کرده‌اند بارها ذکر شده است.

کاروانسرای چاه گنبد: امروز جای این کاروانسرا، با توجه به جاده آسفالته‌ای به سوی دیهوک و طبس می‌رود. هنوز مشخص است و در حدود 28 کیلومتر با دیهوک و کاروانسرای آن فاصله دارد. این فاصله در گذشته به دلیل پیچ و خم‌هایی که جاده داشته بیش از این بوده است. عملکرد و چگونگی ایجاد این کاروانسرا را افضل‌الملک در سفرنامه خراسان و کرمان به خوبی بیان کرده است.

کاروانسراهای گور: کاروانسراها یا رباط‌های گور بر سر راه طبس به یزد و در فاصله 56 کیلومتری طبس قرار گرفته‌اند. از فاصله دور دو کاروانسرا به چشم می‌آید که یکی از سنگ ساخته شده و به جز قسمت‌های محدودی از دیوارهای خارجی و برج‌ها چیزی از آن باقی نمانده است و قسمت‌هایی از داخل و خارج آن در زیر شن‌های صحرا فرو رفته است. به احتمال زیاد این بنا باقی مانده‌ای از یک کاروانسرای دوره صفوی است.

کاروانسراهای کرانه خلیج فارس: به علت شرایط اقلیمی و جغرافیایی کرانه‌های خلیج فارس، کاروانسراهای این منطقه معماری ویژه‌ای دارد. این کاروانسراها عموماً فاقد حیاط مرکزی بوده و بنایی چهارگوش با اتاق مرکزی صلیبی شکل و اتاق‌های جانبی را شامل می‌شود. یک سکوی سنگی دور ساختمان ساخته شده و همه اتاق‌ها به خارج بنا راه دارند. چنین کاروانسراهایی در عهد صفوی به خصوص پس از توسعه بندرعباس در سال 1029 هجری قمری، بین جاده‌های شیراز- لار، بندرعباس- لار، اصفهان- بندرعباس و کرمان – بندرعباس بنا شده‌اند.

کاروانسراهای حیاط‌دار مناطق مرکزی ایران: مهمترین، بهترین و زیباترین کاروانسراهای ایران در این گروه قرار می‌گیرند. این گروه از کاروانسراها از نظر معماری به انواع زیر تقسیم می‌شوند.

کاروانسراهای مدور: تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور ساخته شده‌اند. از نظر معماری اهمیت فراوانی دارند. نمونه‌های یاد شده یکی رباط زین‌الدین در جاده یزد- کرمان و دیگری کاروانسرای زیزه بین کاشان و نطنز است که تاریخ ساخت آن به زمان صفویه و تکمیل و بازسازی آن به زمان قاجاریه بازمی‌گردد.

عناصر تشکیل دهنده یک کاروانسرا

اساس معماری کاروانسراها مانند سایر بناهای عمومی، تابع شیوه، سنت و سبک رایج عهد خود و تا اندازه‌ای در پرتو شرایط جغرافیای منطقه‌ای که در آن بنا شده‌اند، بوده است. با وجود اینکه تشکیل حلقه‌های سه‌گانه اتاق‌های دور حیاط مرکزی، محل نگهداری چهارپایان و حصار بیرونی به عنوان نمای خارجی کاروانسرا عناصر اصلی تشکیل دهنده یک کاروانسرا هستند ولی طبق مدارک و آگاهی‌های به دست آمده، ساخت این بناها از بیرون به داخل انجام می‌شد. یعنی در شروع، ورودی اصلی و سپس حصار بیرونی ساخته می‌شد و بُعد اقدامات دیگر ساختمانی از قبیل مشخص کردن حریم حیاط مرکزی، تقسیم‌بندی فضاها با پیمانه «مدول» قراردادی و نحوه اتصال عناصر مختلف مشخص می‌شد.

عناصر تشکیل این نوع بناها به صورت فهرست‌وار عبارتند از:  ورودی، اتاق‌ها و غرفه‌ها، استیل‌ها و محل نگهداری چهارپایان، کریدورها، ملحقات و اتصال گوشه‌ها، نماها و تزئینات ورودی و برخی بناهای الحاقی مانند آب‌انبارها، بازار، برج دیده‌بانی و...است.

تهیه وتنظیم: بیژن تلیانی