رازهای الواح هخامنشی: جزئیات فعالیت حسابرسان تخت‌جمشید/ نظارت بر نظام اداری از رامهرمز تا نیریز
هشتم مهر سال جاری ۱۷۸۳ لوح هخامنشی از دانشگاه شیکاگو، بعد از ۸۴ سال به کشورمان بازگردانده شد، ۱۱۰ قطعه از این لوح‌ها در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته‌شده است که حاوی اطلاعات غنی و ارزشمندی از دوران هخامنشی است.
به گزارش ایلنا، هشتم مهر سال جاری ۱۷۸۳ لوح هخامنشی از دانشگاه شیکاگو، بعد از ۸۴ سال به کشورمان بازگردانده شد، ۱۱۰ قطعه از این لوح‌ها در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته‌شده است که حاوی اطلاعات غنی و ارزشمندی از دوران هخامنشی است. این الواح رازهای بسیاری از آن دوران را برای همگان آشکار می‌سازد و در بخشی از آن اطلاعاتی از نظام اداری، اقتصادی و مهرهای مقامات هخامنشی در اختیار ما قرار می‌دهد.
پروژه بایگانی باروی تخت جمشید تاکنون بیش از ۴هزار مهر متمایز و قابل‌شناسایی را در کاتالوگ به ثبت رسانده است که با احتساب سراسر این مجموعه به‌احتمال‌زیاد در حدود ۴۵۰۰ تا ۵هزار تصویر متمایز و قابل‌شناسایی مهر در بایگانی وجود دارد. مقامات، مهرهای مسطح و استوانه‌ای خود را بر الواح گلینی که هنوز خشک نشده بودند می‌گذاشتند تا این اسناد را با نشانه‌هایی از اختیارات و هویت خود تکمیل کنند. اصل مهرها ازمیان‌رفته و تنها نقوش آن‌ها بر روی الواح بارو باقی مانده است و در برخی موارد چندده اثر از یک مهر برجای‌مانده و در برخی دیگر تنها یک اثر در دست است.
مقایسه پدیده به‌کارگیری مهرها در تخت جمشید خیره‌کننده است. شناسایی هرگونه از آن‌ها و قیاس با مجموعه دیگری از هنر باستانی از (یک مکان واحد) را دشوار می‌کند. چشمگیرترین جنبه این مجموعه بصری، بافت مربوط به آن است به‌عبارتی‌دیگر می‌توان این‌گونه مطرح کرد که تصاویر مهرهای تخت جمشید در شبکه پیچیده‌ای از ارتباطات اجتماعی و اداری میان صدها نفر جای دارد که از طریق نام، اداره یا سمتشان در این بایگانی‌ها ذکر شده‌اند. این اشخاص شامل مدیران رده پایین تا پادشاهان عالی‌مقام هستند. تصاویر مزبور بر الواح، همگی بخشی از یک پدیده اجتماعی/ اداری واحد را تشکیل می‌دهند و آنچه امروز بایگانی بارو خوانده می‌شود، مربوط به دوران حکومت داریوش، یکی از سرنوشت‌سازترین دوره‌ها در تاریخ آسیای غربی باستان است.
در اواخر سده ششم پیش از میلاد بیشتر روال‌های بصری و درباری دوره هخامنشی آشکار و رایج شده است؛ مهرهای بایگانی بارو، شاهدی بر این شکوفایی هنر هخامنشی بوده و مؤید نقطه آغاز آن نیز است.
تصاویر مهرها در بایگانی باروی تخت جمشید، شبکه بصری گسترده و پیچیده‌ای را تشکیل می‌دهد به‌طوری‌که بسیاری از مهرهای منفرد در این بارو جزو آثار هنری چشمگیری به‌شمار می‌آیند و به‌عنوان میراث تعیین‌کننده نقطه اشتراک به‌هم‌پیوسته در سبک و شمایل‌نگاری در میان هزاران مهر است. در بستر این شبکه بصری، تاریخ هنر هخامنشی نهفته است. این مهرها می‌تواند منبع خوبی برای مطالعات بر روی مضمون‌ها شمایل‌نگاری و سبک‌شناسی برای نسل‌های آینده باشد.
نظام اداری متمرکز در تخت جمشید، نظام اقتصادی پیچیده‌ای را از رامهرمز تا نیریز اداره و نظارت می‌کرده و مدیریت امور ده‌ها کارگر را نیز بر عهده داشته است. انجام این امور به یک نظام دیوان‌سالاری کارآمد با مجموعه‌ای از قوانین، سلسله‌مراتب و روال‌های مشخص نیاز داشت و نحوه پردازش اطلاعات به واضح‌ترین شکل ممکن در قالب‌های گوناگون بر روی این الواح انعکاس پیدا کرده است. کاتبان محلی، اسناد مهرشده را به‌شکل یادداشت بر الواح زبانی شکل در مراکز محلی (ایستگاه‌های بین‌راهی، دژها، انبارها) می‌نوشتند. این گزارش‌های ساده، تراکنش مربوط به یک کالا در یک مکان و زمان مشخص را ثبت کرده است.
برخی از یادداشت‌ها بر روی الواح مهرنشده‌ای با اشکال گوناگون (تخم‌مرغی، فشنگی و...) نوشته‌شده‌اند که تنها یک حفره ریسمان دارند. تحقیقات اخیر نشان می‌دهد حداقل برخی از یادداشت‌های مهر نشده ممکن است به الواح نانوشته (الواح زبانی شکل با مهر اما بدون متن) ضمیمه‌شده باشند به‌عبارت‌دیگر یادداشت‌ها با ریسمان‌هایی به لوحی منفصل ضمیمه می‌شدند که اثر مهرهای لازم را بر روی خود داشت. مهر اصلی در برخی از اداراتی که حجم کارشان بالا بود همیشه در دسترس نبود و این نکته می‌تواند دلیلی بر اجرای روند مذکور بوده باشد.
الواح مهرشده و مهرنشده را می‌توان مستندات اولیه نامید، چنین اسنادی به شکل محلی تولید و به شکل دوره‌ای نیز جمع‌آوری‌شده است و به‌احتمال‌زیاد پس از بررسی اولیه در محل، به تخت جمشید منتقل می‌شدند. دلیل پیدا شدن این اسناد در آنجا به‌عنوان بخشی از بایگانی باروی تخت جمشید نیز همین مسئله بوده است.
در تخت جمشید، حسابرسان ضمن بررسی و خلاصه‌سازی مستندات اولیه آن‌ها را در دفتر ثبت یا گزارش‌های ثبت وارد می‌کردند. در این گزارش‌ها به‌طور معمول چندین یا شمار زیادی تراکنش مربوط به یک کالا در مکانی خاص و در طول یک سال مخصوص فهرست می‌شدند.
این گزارش‌ها اغلب با دقت بیشتر و به‌طورمعمول بر الواح مستطیل‌شکل در ابعاد چهار در پنج سانتی‌متر نوشته شده است. برخی از این متون حاوی اطلاعاتی غنی است و به‌راستی تاریخچه خردی از فعالیت‌های اقتصادی در مکانی خاص را به دست می‌دهد. حسابرسان یا ممیزان، این دفاتر ثبت را با مهرهای خود تأیید می‌کردند.
حسابرسان تخت‌جمشید به‌جز دفاتر ثبت یا گزارش‌های ثبت‌شده ترازهای حساب را نیز که شامل جمع تمام ذخایر، محصول و مخارج می‌شد، تهیه می‌کردند، گزارش‌های حساب نیز مستطیل‌شکل بودند اما ابعاد متفاوتی داشته و به‌سادگی از گزارش‌های ثبت قابل‌تشخیص بودند. نشانه‌هایی در دست است مبنی بر این‌که گزارش‌های ثبت و حساب گاهی به شکل یک جفت تهیه می‌شدند (مربوط به سال، کالا و مکانی یکسان).
تنوع فراوان این گزارش‌های حساب، مانع از این می‌شود که بخواهیم این موضوع را در قاعده‌ای فراگیر فرض کنیم، برخی از گزارش‌های ثبت به‌طور مشخص مربوط به تبادل کالاهای مازاد به‌احتمال‌زیاد با افراد بیرون از حوزه این نهاد اقتصادی است.
پس از مستندسازی اولیه (یادداشت‌ها) و ثانویه (گزارش‌های ثبت و حساب)، مرحله سومی نیز برای پردازش اطلاعات وجود داشت که در حال حاضر غیرقابل رؤیت است. وجود این مرحله توسط متون کوتاه آرامی که با جوهر بر الواح عیلامی نوشته‌شده‌اند، مشخص می‌شود. این متون گاه واژگان کلیدی متن عیلامی را تکرار کرده یا آن‌ها را توضیح داده و در چند مورد مقدار تمام کالا یا تاریخ را تصحیح می‌کند. در مورد گزارش‌های ثبت و حساب واژه nsh و nsyh به معنی (رونویسی شد) بیشترین واژه به‌کاررفته در نوشته آرامی است. این نکته نشان می‌دهد که این اسناد، دوباره پردازش‌شده و در رونوشت‌هایی دقیق به‌آرامی برگردانده می‌شدند. آنچه از بایگانی عظیم، پیچیده و انبوه باروی تخت جمشید برجای‌مانده، تنها بخشی از یک نظام وسیع‌تر است.
