قطعات نوستالژیک و ماندگار دوران جنگ+فیلم و صوت

کد خبر : ۸۱۱۶۸۹

طی هشت سال جنگ تحمیلی هنرمندان بسیاری به تولید آثار مختلف پرداختند و این اتفاق کم و بیش در همه هنرها رخ داد اما آنچه بیش از هر چیز در ایجاد روحیه شجاعت و ایثارگری مردم و رزمندگان موثر بود آهنگ‌ها و قطعاتی است که طی همکاری هنرمندان آن دوران ساخته شده‌اند که در این میان تنها برخی ماندگار شده‌اند و همچنان قابل شنیدن هستند.

به گزارش خبرنگار ایلنا، موسیقی یکی از معدود هنرهایی است که در اغلب عرصه‌های اجتماعی کاربرد دارد. البته این کاربرد به نگاه و منظر تولیدکنندگان و سلیقه مخاطبان بستگی دارد. ایران نیز مانند دیگر کشورهای صاحب هنر در مقاطع مختلف تاریخی کم و بیش از موسیقی بهره برده است. در بهبوحه انقلاب اسلامی و چند سال پس از آن برخی از خوانندگان و نوازندگان به صورت انفرادی یا در قالب گروه به تولید آثار حماسی پرداختند که از میان آنها برخی ماندگار شده‌اند و علاوه بر ایجاد حس نوشتالژیک در مخاطبانی که آن سالها را دیده‌اند، به لحاظ کیفی نیز آثاری شاخص و با اهمیت به حساب می‌آیند.

ایرانیان در زمان جنگ هشت ساله ایران و عراق نیز بیکار ننشستند. در آن سال‌ها آنهایی که توانایی حضور در جبهه داشتند به مناطق مختلف می‌رفتند و افرادی که توان جنگیدن نداشتند به همراه زنان در پشت جبهه خدمت می‌کردند. در آن میان،‌ هنرمندان عرصه‌های مختلف نیز بیکار ننشستند. فیلمسازان به تولید آثار داستانی پرداختند و عکاسان و مستندسازان نیز با حضور در خط مقدم جبهه‌ به ثبت ایثارگری‌های رزمندگان ایرانی و مصائب جنگ پرداختند که در میان آنها زنده‌یادان کاوه گلستان، رسول ملاقلی‌پور و سیدمرتضی آوینی از بقیه شاخص‌ترند و آثار به یادماندنی‌تری را بر نگاتیو ثبت کرده‌اند.

در آن مقطع اهالی موسیقی نیز به تولید آثاری پرداختند که روحیه شجاعت و ایثار را در مردم و رزمندگان تقویت می‌کرد. در ان سال‌ها، هنرمندان موسیقی ایرانی به تولید آثار مختلف پرداختند و مداحان نیز از سویی دیگر با حضور در جبهه و ضبط آثار حماسی دین خود را به جنگ ادا کردند.

خوانندگان و نوازندگان بسیاری در آن سال‌ها، آثار مرتبط با جنگ تولید کرده‌اند اما به دلایل مختلف تنها برخی از آنها ماندگار شده‌اند که آنها نیز از هنرمندان مطرح موسیقی سنتی بوده‌اند و یکی از رموز ماندگاری آثارشان کیفیت بالای آنهاست.

«کاروان شهید» اثر ماندگار شهرام ناظری و زنده‌یاد لطفی

قطعه «کاروان» یا «کاروان شهید» یکی از تصنیف‌های ماندگار دوران دفاع مقدس است که با شعری از محمد ذکایی توسط شهرام ناظری و زنده‌یاد محمدرضا لطفی تولید شده است.

در روزهای ابتدایی جنگ یکی از دوستان و بستگان شهرام ناظری در جنگ کشته می‌شود. شهرام ناظری برای شرکت در مراسم ترحیم در اولین فرصت خودش را به کرمانشاه می‌رساند و در همان مقطع است که ملودی «کاروان شهید» در ذهنش شکل می‌گیرد. شهرام ناظری پس از بازگشت به تهران موضوع را با زنده یاد محمدرضا لطفی در میان می‌گذارد و پس از‌ آن است که تصنیف «کاروان» ساخته می‌شود. محمدرضا لطفی مقدمه‌ای را در آواز شوشتری می‌نویسد و این اثر با صدای شهرام ناظری و همراهی اعضای گروه «شیدا» ضبط می‌شود و همراه با قطعات دیگر در آلبوم «چاووش 8» جای می‌گیرد.

محمد ذکایی شاعر قطعه «کاروان شهید» درباره خاطره خود از چگونگی سرودن شعر و همکاری با زنده‌یاد لطفی گفته است: «آقای لطفی با من صحبت کردند و نوار آهنگی را در اختیارم قرار دادند تا روی ملودی آن ترانه‌ای بگویم. بارهای بار آن نوار را گوش دادم و با خود زمزمه کردم تا به قول معروف شعر خودش بیاید. روزی از روزها که از میدان هفت تیر می‌گذشتم، جماعت بسیاری را دیدم که شهیدان وطن را که در جنگ کشته شده بودند، تشییع می‌کردند. احساس عجیبی به من دست داد و همان جا این شعر از خاطرم گذشت که: می گذرد کاروان / روی گل ارغوان / قافله سالار آن / سرو شهید جوان. آن را روی تکه کاغذی نوشتم که شد سرآغاز ترانه «کاروان شهید» و چند روزی طول کشید تا شعر را تمام کردم. پس از مرور و اصلاحات نهایی آقای لطفی این شعر و آهنگ را خودشان برای تصویب به اداره رادیو بردند که تصویب هم شد. پس از آن هم نوارش به بازار آمد.

قطعه «کاروان شهید» پس از پایان جنگ دیگر اجرا نشد تا اینکه زنده‌یاد محمدرضا لطفی با گروه همنوازان «شیدا» و صدای علیرضا شاه‌محمدی در بیستمین جشنواره موسیقی فجر (سال 1387) آن را به همراه چند اثر دیگر اجرا کرد.

«کاروان شهید» (در کنار قطعاتی چون «ژاله خون شد»، «سپیده»، «رزم مشترک» که همگی آنها را شهرام ناظری یا استاد شجریان خوانده بودند) یکی از بهترین تصنیف‌های جنگ به حساب می‌آید. آثار نامبرده جزو اولین قطعاتی هستند که پس از انقلاب اسلامی منتشر شده‌اند.

گرچه قطعات «سرمست» و «دیده بگشا ای برادر» که در آلبوم «چاووش ۴» منتشر شده‌ا‌ند نیز از دیگر ساخته‌های محمدرضا لطفی با صدای ناظری هستند که با الهام از فضای جنگ ساخته شده‌اند.

«کجایید ای شهیدان خدایی» اثر ماندگار هوشنگ کامکار که توسط شهرام ناظری بازخوانی شد

«کجایید ای شهیدان خدایی» با شعری از مولانا سال 1358 تولید شد و توسط ارکستر سمفونیک تهران به رهبری حشمت سنجری و با صدای هوشنگ کامکار در استودیو «بل» ضبط شد. این اثر در آن مقطع بر اساس حال و هوای روزهای ابتدایی پس از انقلاب ضبط شده بود که شهرام ناظری در سال 1360 آن را اجرا و ضبط کرد.

هوشنگ کامکار درباره ساخت این قطعه که یکی از آثار ماندگار او محسوب می‌شود، گفته ‌است: «شعری از مولانا را برای این کار انتخاب کردم که اتفاق ویژه‌ای بود. این کار را برای دل خودم و به خرج خودم ساختم. آن موقع تازه ازدواج کرده بودم و این کار را با هزینه هدیه‌های ازدواجم با ارکستر سمفونیک ضبط کردم.»

قطعه «کجایید ای شهیدان خدایی» اگرچه قبل از جنگ ساخته شد، اما پخش بسیار زیاد آن از صداوسیما و هم‌خوانی حال و هوای آن با روزهای جنگ آن را به اثری مطرح تبدیل نمود که البته استفاده مولانا از واژه شهید نیز در این محبوبیت بی‌تاثیر نبود.

قطعه «کجایید ای شهیدان خدایی»، تنها اثر هوشنگ کامکار درباره جنگ نیست او طی سال‌های بعد آثاری را با محوریت جنگ و مرتبط با موضوع خرمشهر و حلبچه تولید کرد که البته مانند قطعه «کجایید ای شهیدان خدایی» ماندگار نشدند و در خاطره‌ها نمادند.

قطعه «کجایید ای شهیدان خدایی» طی سال‌های گذشته توسط ارکستری به رهبری نادر مشایخی و گروه کر ارکستر سمفونیک تهران به رهبری شهرداد روحانی اجرا شده است (شهرداد روحانی در سال 1396 با همراهی ارکستر جوانان جهان به رهبری «دامیانا جورانا» قطعه کجایید ای شهیدان خدایی را در کلیسای «سانتا ماریا اراچلی» در شهر رم ایتالیا روی صحنه برده است.)

هوشنگ کامکار پس از گذشت سی سال از جنگ، در جلسه نقد و بررسی اثر «پوئم سمفونی خرمشهر و حلبچه» که آذرماه سال ۱۳۹۰ در تهران برگزار شد، از صداوسیما بابت پخش بی‌اجازه قطعه «کجایید ای شهیدان خدایی» انتقاد کرده است.

«دایه دایه وقت جنگه» اثری فولکوریک و ماندگار زنده‌یاد رضا سقایی

«دایه دایه وقت جنگه» یکی دیگر از آثار حماسی ماندگار است که برای بسیاری از مردم ایران خاطره‌انگیز است و جنگ را به یاد آنها می‌آورد. البته باید گفت این اثر موسیقایی با تنظیم مجتبی میرزاده (آهنگساز و نوازنده ویلون) و خوانندگی رضا سقایی در سال‌های پیش از انقلاب ضبط شده بود که به دلیل مضمون و محتوای حماسی به یکی از آثار ماندگار عرصه جنگ تبدیل شد. «دایه دایه» در سال‌های جنگ، توسط شبکه‌های معدود تلویزیون رادیو به وفور پخش می‌شد و یکی از رموز ماندگاری آن در اذهان مردم همین موضوع بود.

درباره «دایه دایه وقت جنگه» نکته جالبی وجود دارد. آنگونه که می‌گویند قدمت ترانه و ملودی این اثر به زمان جنگ جهانی اول بازمی‌گردد. در بخشی از ترانه «دایه دایه» آنجا که می‌گوید؛ «نازی تو سی بکو جومه ورته» منظور نازی بیرانوند، مادر اسدخان است که هر دو فرزندش از مردان شجاع منطقه لرستان به حساب می‌آمده‌اند. لازم به ذکر است که این اثر در دستگاه آوازی ماهور ساخته شده است.

رضا سقایی اهل لرستان بوده و اواخر جنگ ایران و عراق در شهر ازنا بر اثر اصابت ترکش یک بمب مجروح می‌شود و حنجره‌اش آسیب می‌بیند و تا پایان عمر با بیماری دست و پنجه نرم می‌کند. «زندگی بی‌چشم تو درد و عذابه» یکی از آثار مطرح سقایی است که بعدها توسط عبدالوهاب شهیدی و علی‌اصغر زندوکیل خوانده شد. رضا سقایی در تاریخ ۲۷ تیرماه سال ۱۳۸۹ به دلیل نارسایی تنفسی در پی سکته مغزی دار فانی را وداع گفت.

«خجسته باد این پیروزی» اثری غیرسنتی درباره جنگ ایران و عراق

«خجسته باد این پیروزی» به آهنگسازی احمدعلی راغب و صدای محمد گلریز یکی دیگر از آثار ماندگار دوران جنگ است و پس از آزادسازی خرمشهر تولید شده است. این قطعه‌ در گوشه «روح‌الارواح» آواز بیات ترک ساخته شده و شاید همین موضوع بر وجه حماسی اثر افزوده است. تولید «خجسته باد این پیروزی» گویای این بود که می‌توان با استفاده از دستگاه‌های موسیقی ایرانی آثار نو تولید و ارائه کرد. شعر این اثر سروده زنده‌یاد حمید سبزواری است و در آن مقطع توسط ارکستر صداوسیما اجرا شده است. این اثر علاوه بر قدمت و وجه خاطره‌انگیزش اثری با کیفیت به حساب می‌آید و همچنان شنیدنی و قابل درک است.

«شهر خون» اثری با صدای حسام‌الدین سراج که در آن سال‌ها هنوز شناخته شده نبود

«شهر خون» قطعه‌ای از آلبوم «نینوا» است که در سال‌های ابتدایی جنگ تولید شد و اولین اثر تولید شده بخش موسیقی و شعر حوزه هنری به حساب می‌آید. آلبوم «نینوا» شامل قطعات مختلفی است که سه اثر از آن با نام‌های «همپای جلودار» با دکلمه فرج‌الله سلحشور، «شهر خون» و « گلبرگ سرخ لاله‌ها» درباره جنگ هستند و مضمونی حماسی دارند.

آهنگسازی قطعه «شهرخون» به عهده حسام‌الدین سراج بوده و شعر آن را ناصر پلنگی سروده است. «شهرخون» که در قالب ارکستر تولید شده و دیگر قطعات مربوط به جنگ آلبوم «نینوا»، نسبت به دیگر آثار نوستالژیک آن دوران از محبوبیت کمتری برخوردارند.

«کجایید ای شهیدان خدایی» با صدای بیژن کامکار؛