محرم و گونه‌های موسیقایی آن+فیلم و صوت
محرم یکی از ماه‌های با اهمیت شیعیان است که همواره مورد توجه مردم بوده است. این ماه مانند دیگر مناسبات ملی، مذهبی و تاریخی، موسیقی مختص به خود را دارد. موسیقی ماه محرم دارای زیر شاخه‌های متنوعی است که برخی از آنها به دلیل بی‌توجهی هنرمندان و مسئولان در شرف فراموشی هستند. گزارش پیش رو به تاریخچه موسیقی مذهبی ماه محرم و گونه‌های مختلف آن می‌پردازد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، موسیقی در ایران گونه‌های متعددی دارد و این تنوع تا به آنجاست که مناسبات آیینی نیز به طور مشخص از وجود آن بهره می‌برند. جدا از موسیقی مناطق مختلف که هرکدام بر اساس فرهنگ، زبان و رسوم مردم هر شهر شکل گرفته مناسبات مذهبی نیز دارای موسیقی منحصر خود هستند که در میان آنها ماه رمضان و محرم از بقیه با اهمیت‌تر هستند. موسیقی رمضان همه آداب و مناسک آیینی و مذهبی شهرها و مناطق مختلف را در بر می‌گیرد و موسیقی محرم نیز بر همین اساس جایگاه خود را در میان مردم و هنرمندان پیدا کرده است. هرچند طی سال‌ها و دهه‌های اخیر با وجود سبک‌های سطحی و صرفا عامه پسند آن موسیقی باهویت و اصیل به انزوا رفته است اما با این حال هستند افرادی که هنوز بر اساس همان قواعد پبشین به فعالیت در این عرصه می‌پردازند.
تاریخچه موسیقی و مراسم سوگواری ماه محرم در ایران
اگر به تاریخ مراجعه کنیم و پیشینه و قدمت سوگواری ماه محرم را ارزیابی کنیم، خواهیم دید که قدمت این بخش به دوران آل بویه می‌رسد و پس از این مقطع تاریخی است که شیعیان به طور مشخص برای امام حسین (ع) به سوگواری پرداخته‌اند و موسیقی را در عزاداری خود دخیل کرده‌اند.
البته باید گفت قهرمان‌پروری در فرهنگ و ادبیات ما قدمت بسیاری دارد و مرگ حماسی این افراد برگزیده، همیشه برای ایرانیان غم‌انگیز، با ارزش و قابل احترام بوده است. تا آنجا که مراسم سوگواری برای دلاور مردان موثر در تاریخ و ادبیات که به نوعی اسطوره محسوب می‌شوند همیشه با مراسمی همراه بوده است و اسناد و مدارک آن نیز موجود و قابل ارزیابی است. «سوگ سیاوش» یکی از چنین اتفاقاتی است که پیش از اسلام در ایران وجود داشته و برای ارائه و یادآوری آن مراسمی در نظر گرفته شده است. در این مراسم، موسیقی نقش به سزایی داشته و با آواخوانی محزون خوانندگان و همراهی نوازندگان همراه بوده است. با این تفاسیر می‌توان گفت سوگواری برای افراد مهم و قهرمانان مردمی ریشه در فرهنگ گذشته ایرانیان دارد و این جدیت در پرداخت تا به آنجا است که از مقطعی به بعد ماه محرم با وجود دلاوری‌های امام حسین (ع) و یارانش حال و هوایی موسیقایی به خود گرفته است.
موسیقی و مناسک ماه محرم حال پس از سال‌ها و قرن‌ها به یکی از آیین‌های جدی ایرانیان تبدیل شده و بخشی از موسیقی سنتی ماست. این موضوع تا آن حد جدی است که می‌توان گفت ماه محرم و بخش‌های موسیقایی آن، در مقایسه با دیگر کشورهای مسلمان عرب‌زبان اهمیت و ارزش بیشتری دارد و دارای هویتی مستقل است.
ماه محرم و ارتباط با آن با موسیقی دستگاهی
بر خلاف آنچه عوام تصور می‌کنند موسیقی ماه محرم محدود به مداحی نیست و شاخه‌های مختلف و کاملی دارد که پرداختن به هرکدام از آنها زمان و مجال بسیاری می‌طلبد؛ زیرا هر کدام از آنها دارای چهارچوب‌های مشخص است و پیشینه و قدمت قابل توجهی دارد.
اهالی موسیقی و گذشتگان این عرصه اعتقادشان بر این است که هفت آواز ایرانی که در موسیقی سنتی کاربرد دارند در مراسم سوگواری امام حسین (ع) و یارانش قابل اجرا هستند که در این میان بر چهار آواز «چهارگاه»، «ماهور»، «نوا» و «راست‌پنجگاه» تاکید بیشتری شده و شاید به همین دلیل است که گونه‌های موسیقایی ماه محرم را بخشی از موسیقی سنتی ایرانی می‌دانند. البته باید گفت با اینکه برگزاری سوگواری محرم در دوران آل بویه شکل گرفته اما استفاده از لحن‌های عربی تا اوئل دهه چهل شمسی مرسوم نبوده و تا آن مقطع، اصطلاحا وارد موسیقی سنتی ایرانی نشده است.
جواد بدیع‌زاده (خواننده، موسیقی‌دان و آهنگساز ایرانی) که خود در خانواده‌ای رشد کرده، اثری را در دستگاه همایون ساخته که «نوجوان اکبر من» نام دارد و شعر آن از سروده‌های یغمای جندقی است. این اثر در زمان نشر بسیار مورد توجه قرار گرفته و در لیست آثار ماندگار ایرانی جای گرفته است.
محمد احمدیان خواننده سنتی مذهبی ایرانی که در دهه‌های چهل و پنجاه جزو نوحه‌خوانان مطرح محسوب می‌شده، کمی بعد قطعه «نوجوان اکبر من» را به صورت ریتمیک اجرا کرده که در مراسم سینه‌زنی مورد استفاده قرار گرفته است. اثر ساخته شده توسط احمدیان تا آنجا اهمیت می‌یابد که محمدابراهیم باستانی پاریزی (مورخ، نویسنده، پژوهشگر، شاعر وپژوهش‌گر موسیقی) در توصیف آن یادداشتی می‌نویسد.
گفتنی است احمدیان قطعه «نوجوان اکبر من» را در دو نسخه خوانده که اولی کوتاه و مدت زمان دومی بیست دقیقه است. نسخه دوم این اثر در سال 1356 بازخوانی می‌شود و مجددا مورد توجه قرار می‌گیرد. بنا به گفته کارشناسان فضای ملودیک و استفاده از دستگاه همایون، گوشه‌های چکاوک و بیداد در این نوحه بر ارزش آن افزوده است.
گونه‌های مختلف موسیقایی ماه محرم کدام‌ها هستند؟
شهرها و روستاهای زیادی را می‌توان سراغ داشت که در ماه محرم با توجه به فرهنگ و رسوم اهالی آن مناطق رویه‌ای موسیقایی را برای عزاداری سالار شهیدان انتخاب کرده‌اند. تعداد این مراسم آنقدر زیاد است که پرداختن به تک تک آنها زمان بسیار و گزارشی مستقل را می‌طلبد به اضافه اینکه حال با وجود ابزار و ادوات کامپیوتری و تاثیر اینترنت و فضای مجازی بر زندگی مردم منسوخ شدن بسیاری از آن مناسک را می‌توان پیش‌بینی کرد که البته تا این لحظه نیز بسیاری از آنها به فراموشی سپرده شده‌اند.
در میان مراسم و مناسک موسیقایی ماه محرم، روضه‌خوانی، پرده‌خوانی، تعزیه، منقبت‌خوانی، نعت‌خوانی، شمایل‌خوانی از بقیه شناخته شده‌تر هستند و به طور کم و بیش توسط فعالان این عرصه به طور سالانه اجرا می‌شوند.
عکسی از تعزیه‌خوانی سال گذشته در شهر آران و بیدگل
تعزیه
تعزیه با این که یکی از گونه‌های نمایشی ایرانی به حساب می‌آید و منبع تاثیر بزرگانی چون برتولت برشت (شاعر،کارگردان و نمایشنامه‌نویس آلمانی) قرار گرفته و فاصله گذاری در تئاتر را رقم زده اما بار موسیقایی بسیاری دارد و موسیقی یکی از مولفه‌های ایجاد اتفاقات دراماتیک در این گونه کاملا ایرانی است.
به طور کلی درباره تعزیه می‌توان گفت که این گونه نوعی نمایش است که در ایام ماه محرم در تکیه‌ها و مکان‌های از پیش تعیین شده در حضور عزاداران اجرا می‌شده است. این گونه ایرانی با وجود محبویت بسیار در مقاطی از تاریخ مورد غضب حاکمان قرار گرفته و به نوعی جرم محسوب می‌شده است. درباره تاریخ تعزیه در ایران منابع مکتوب زیادی وجود ندارد اما آنطور که می‌گویند پس از مرگ سیاوش توسط افراسیاب است که این گونه نمایشی ایجاد می‌شود.
ابراهیم بوذری (پژوهشگر موسیقی) درباره بار موسیقایی تعزیه و جزییات آن گفته است: « اشعار تعزیه و نوحه‌های موزون همگی به بهترین وجه ممکن در آوازهای مختلف ایرانی خوانده می‌شد تا اثرگذاری بیشتری بر مردم داشته باشد.
ابراهیم بوذری در ادامه گفته است: « در مجالس تعزیه مربوط به واقعه کربلا و دیگر مصائب اهل بیت اشعار محزون و در تعزیه های شاد که به مناسبت فتوحات پیامبر و امیرالمومنین، عروسی ها، ولادت ها و دیگر اعیاد مذهبی اشعار شاد به کار برده می شد که آواز و موسیقی مورد نظر نیز می باید با حال وهوای آن همخوانی داشته باشد.»
بوذری دستگاه‌های «عراق»، «راک»، «ترک»، «ماهور»، «راست پنجگاه»، «چهارگاه» و «نوا» را در تعزیه با اهمیت دانسته است.
روح الله خالقی (موسیقی‌دان، آهنگساز و نوازنده) که کتاب مرجع «سرگذشت موسیقی ایران» را به رشته تحریر در آورده درباره تعزیه اینگونه نوشته است: «بسیاری از خوانندگان موسیقی ملی ایران، تجربه نخست خود را از خوانندگی در تعزیه آغاز کردند و از این طریق به مقام هنرمندی رسیدند که از آن جمله می توان به استاد علی حسین قزوینی، میرزا حسن قزوینی، ملا عبدالکریم جناب، حاجی قربان خان شاهی، اقبال آذر اشاره کرد.»
تعزیه سالانه در نوش‌آباد یکی از شهرهای استان اصفهان از توابع آران و بیدگل
آتش زدن خیمه‌ها، یکی از بخش‌های تعزیه است که در نوش‌آباد اجرا شده است
در حال حاضر برخی از شهرها طی ده روز نخست ماه محرم به اجرای تعزیه می‌پردازند و مردم آن مناطق نیز از برنامه‌های هر روز دیدن می‌کنند .به جز تفرش و زنجان و برخی از شهرهای دیگر، اهالی نوش‌آبادِ آران و بیدگل از تعزیه‌های بزرگی که در این شهر توسط تعزیه‌خوانان حرفه‌ای برگزار می‌شود دیدن می‌کنند و اهالی دیگر شهرها نیز برای تماشا و عزاداری خود را به این شهر و منطقه می‌رسانند. با همه اینها متاسفانه در حال حاضر گونه کهن تعزیه آنطور که باید مورد توجه فعالان عرصه نمایش و موسیقی نیست و اگر رویه به همین منوال پیش رود، شاهد منسوخ شدن آن خواهیم بود.
نبرد اولیا با اشقیا در تعزیه
روضه‌خوانی
در ابتدا باید گفت که معنی لغوی روضه بهشت، باغ، بستان و گلزار است. اغلب ایرانیان می‌دانند که روضه‌خوانی نوعی مراسم مذهبی متعلق به شیعیان است که در مناسبات مختلف مذهبی توسط روضه‌خوانان خوانده می‌شود. به طور کلی روضه در مراسم عزاداری اغلب امامان خوانده می‌شده، اما در دهه اول محرم عمومیت بیشتری داشته است. روضه‌خوانی در برخی از مناطق ایران با موسیقی و همراهی ساز همراه است. البته تنها دلیل موسیقایی شمردن روضه‌خوانی همراهی سازهای ایرانی نیست و مقوله‌ای آوازی به شمار می‌رود.
برخی از کارشناسان و تاریخ‌نگاران معتقدند که عنوان روضه از کتابی با عنوان «روضة الشهداء» اثر کمال‌الدین حسین بیهقی کاشفی سبزواری برداشته شده است. این اثر مکتوب دارای ده باب است که هرکدام ازآنها طی ده روز اول محرم خوانده می‌شده‌اند و بعدها «روضه» نام گرفته‌اند و توسط روضه‌خوانان خوانده می‌شده‌اند. روضه‌خوان نیز شخصی است که اشعار و نقل‌هایی را در رابطه با نبرد کربلا یا نحوه کشته‌شدن بزرگان شیعه، با صدای بلند و به حالتی حزن‌گونه و برای تحت تأثیر قراردادن جمعیت عزادار می‌خواند.
نوحه‌خوانی
به طور کلی اجرای آهنگین آثار ادبی مذهبی و دینی را نوحه می‌گویند. مضمون این گونه مذهبی آمیخته به موسیقی غم‌انگیز و گاه حماسی است و محتوای آن بر اساس مناسبت‌های مذهبی تعریف می‌شود و شکل می‌گیرد.
درباره قدمت نوحه و نوحه‌خوانی می‌توان گفت که این گونه مذهبی-موسیقایی از ابتدای پیدایش شعر فارسی وجود داشته است. از ابتدا تا قرن هشتم هجری قالب کلی اشعار مذهبی، قصیده بوده و پس از به قدرت رسیدن صفویه است که مرثیه‌های مذهبی به لحاظ ادبی و محتوایی متنوع‌تر می‌شوند و در دوره قاجار است که نوحه و نوحه‌خوانی شکل امروزی‌تر به خود می‌گیرد. در دیوان صباحی بیدگلی ( از شاعران نامی سده ۱۲ شمسی و از پیشگامان سبک بازگشت ادبی) قصیده‌ای وجود دارد که از نظر آهنگ به نوحه بی‌شباهت نیست. میرزا ابوالحسن یغمای جندقی که در سال 1276 هجری قمری دارفانی را وداع گفته نیز نخستین شاعری است که بخشی از دیوانش را به نوحه اختصاص داده است. آثار این شاعر در زمان حیات او سبک و سیاقی خلاقانه داشته و اتفاقی نو به حساب می‌آمده است. یغمای جندقی مرثیه‌های مذهبی را با وزن‌های جدید سروده و آنها را نوحه سینه‌زنی یا سنگ‌زنی نامیده است. ملارضا محزون‌الذاکرین رشتی، صامت بروجردی و وصال شیرازی نیز دیگر شاعرانی هستند که به مقوله نوحه پرداخته‌اند.
هوشنگ جاوید( پژوهشگر موسیقی ایرانی) درباره نوحه و نوحه‌سرایی گفته است: « نوحه سرایی و سایر مراسم مذهبی، موسیقی خاص خود را دارند که تا 50 سال قبل بشدت در کشور ما رعایت می شد به طوری که آهنگسازان برای ساخت نغمات خود از این نوع موسیقی الهام می گرفتند ولی پس از آن به دلیل عدم کنترل و توجه لازم رفته رفته کم رنگ شده تا جایی که در زمان حاضر آسیب نگران کننده‌ای به آن وارد آمده است.» جاوید درباره چگونگی بهبود وضعیت فعلی نوحه‌سرایی نیز اینگونه گفته است: «باید اشعار و ملودی‌ها توسط کارشناسان آسیب شناسی شوند و جامعه مداحان نیز باید بپذیرند که ما دارای موسیقی مذهبی بسیار غنی هستیم.»
با نگاهی اجمالی به آثار گذشته و اکنون، می‌توان گفت نوحه و نوحه‌خوانی بیش از دیگر گونه‌های مذهبی-موسیقایی مورد تحریف قرار گرفته است. بخش بزرگی از این کاستی ناآگاهی مداحانی است که از تاریخچه و جزییات نوحه و نوحه‌خوانی بی‌خبرند و صرفا به جذب مخاطب و شهرت بیشتر فکر می‌کنند.
انتخاب‌های غلط و عامه پسند اشعار و به کارگیری ملودی‌های ریتیمک آثار تولید شده توسط خوانندگان پاپ بزرگترین دلایل افول نوح‌خوانی در سال‌های اخیر است.
به رغم ایمان خالصانه مسلمانان به خاندان عصمت و طهارت و برپایی مستمر مراسم سوگواری آن بزرگواران ، متاسفانه در سال های اخیر در بعضی جاها آیین ها به شیوه تازه ای اجرا می شود که بیشتر حرمت کلام را شکسته و با بیان واژه های نا مناسب ، جایگاه اهل بیت (ع) و سوگوارانشان را پایین آورده است.
هوشنگ جاوید درباره چگونگی بهبود وضعیت فعلی می‌گوید: « زمان آن رسیده که درباره کمبود و حتی فقدان آثار هنری سترگ در زمینه واقعه عاشورا ، به شکلی عالمانه و منتقدانه به بحث بنشینیم و چاره‌ای بیندیشیم. بیان واژه های نابجا و بی مورد با موسیقی نامناسب ، آن هم از مداحی که جامه سیاه برتن داشته و عزادار امام حسین (ع) است ، برای کسانی که با زبان فارسی آشنایی دارند ، می تواند شان و منزلت این واقعه سترگ را بشدت کاهش دهد. لذا کسانی که در مجالس عزاداری سالار شهیدان شرکت می کنند ، هنگام خارج شدن از آن ، اغلب به زیور آگاهی و ایمان آراسته نمی شوند.»
همانطور که در ابتدا گفته شد، موسیقی ماه محرم گونه‌های مختلفی دارد و به چند بخش محدود خلاصه نمی‌شود. اما به جز گونه‌های اصلی که در این گزارش به آنها پرداخته شده و به نوعی منشا ایجاد مناسک موسیقایی دیگر به حساب می‌آیند، هستند مراسمی که به مصائب امام حسین (ع) و 72 تن از یارانش می‌پردازند. متاسفانه درباره مناسک موسیقی‌محور مناطق مختلف ایران به طور مستقل و تخصصی آثار مکتوب زیادی وجود ندارد و هرچه هست یا به صورت سینه به سینه انتقال یافته یا آنکه توسط پژوهشگران موسیقی نواحی (که تعدادشان کمتر از انگشتان یک دست است) به رشته تحریر در آمده است.
به طور مثال «ریزه خوانی» یکی‌دیگر از مراسم مذهبی-موسیقایی است که در گذشته توسط جوانان و سالمندان یک ماه پیش از فرا رسیدن ماه محرم اجرا می‌شده است. در «ریزه‌خوانی» روال به این شکل بوده که افراد مورد نظر و چگونگی فعالیت و نحوه اجرای آنها از سوی پیشسکوتان و بزرگان مورد ارزیابی قرار می‌گرفته و پس از تایید، شخصی که «نقیب‌النقبا» نام داشته معین می‌کرده چه کسی در کدام محل به اجرای «ریزه خوانی» بپردازد.
به گفته هوشنگ جاوید، کیاسر واقع در استان مازندران و بیرجند یکی از شهرهای منطقه خراسان از جمله شهرهایی بوده‌اند که جلسات مورد نظر در آنها برگزار می‌شده است.
گفتنی است، برخی از مناطق جنوبی کشور مانند بوشهر، اهواز، بندرعباس و برخی شهرهای دیگر نیز آداب و مناسک مربوط به خود را دارند و در مراسم عزاداری از سازهایی چون سنج و دمام استفاده می‌کنند.
اثر «نوجوان اکبر من» با صدای محمد احمدیان. این اثر ابتدا در سال ۱۳۴۲ توسط جواد بدیع زاده ساخته و روی صفحه گرامافون منتشر شد؛
تعزیه قدیمی حضرت عباس(ع) متعلق به سال 1357 که در روستای کفران از توابع شهرستان ورزنه واقع در استان اصفهان اجرا شده است؛
اثری متعلق به دهه پنجاه که توسط استاد علاالدین قاسمی (یکی از تعزیه‌خوان‌های مطرح) در سنین جوانی اجرا شده است؛
شبیه‌خوانی و تعزیه ترکی که توسط حاج مصیب محمدی، کربلایی حسن و کربلایی ابوالفضل نقی‌لو، در تکیه حسینی روستای مشکین واقع در حومه قره پشتلو زنجان اجرا شده است؛
اجرای تعزیه حر در تفرش/ در این تعزیه رضا حیدری، شبیه‌خوان حر است و حسن قاضی‌مرادی، شبیه‌خوانی حضرت عباس(ع) را برعهده داشته است؛
روضه‌خوانی مرحوم حاج سیدامین رضوی که از او دو کتاب «شمع المنور» و «شمع محافل» به جا مانده است. سیدامین رضوی امینی یکی از چهره‌های فرهنگی ادبی استان خراسان جنوبی است که در سال 88 درگذشت؛
روضه خوانی مرحوم کوثری در حضور امام خمینی (ره)؛
روضه مرحوم کافی که متعلق به شب عاشوراست؛
مراسم سنج و دمام زنی اصیل بوشهری که در ایام محرم سال‌های گذشته اجرا شده است؛
فیلمی دیگر از عزاداری اهالی بوشهر توسط سنج و دمام؛
هیت سنج زنی اهالی آران و بیدگل؛
