دولت و جامعه در دوره عثمانی منتشر شد

به گزارش ایلنا، مجموعه دوجلدی «دولت و جامعه در دوره عثمانی» در شمایلی کلاسیک ترجمه و راهی بازار کتاب شده است. این مجموعه که در ترکیه با سرویراستاری اکمل‌الدین احسان‌اوغلو و با نوشته‌هایی از محمد عاکف آیدین، فریدون امجن، ایلبر اورتایلی، عبدالقادر اوزجان، محمد ایبشرلی، کمال بیگدللی، مباهات کوتوک اوغلو، بهاءالدین یدی ییلدیز و ... در سال‌های ۹۸ ـ ۱۹۹۴توسط مرکز تحقیقات تاریخ، هنر و فرهنگ اسلامی (ایرسیکا) وابسته به سازمان همکاری اسلامی به چاپ رسید، پس از بیست‌وچهار سال با نظارت غلامعلی حداد عادل و با ترجمه علی کاتبی و توفیق هاشم‌پور سبحانی و به همت نشر کتاب مرجع و با حمایت مرکز تحقیقات تاریخ، هنر و فرهنگ اسلامی و بنیاد دائره‌المعارف اسلامی به دست خوانندگان فارسی‌زبان رسیده است.

این مجموعه در دو جلد عرضه شده است. در جلد نخست تاریخ عثمانی از تأسیس امارت عثمانی تا برقراری جمهوری موردتوجه قرار می‌گیرد و به موضوعاتی چون تاریخ سیاسی (از بدو تأسیس تا ۱۷۷۴ و از ۱۷۷۴ تا پایان امپراتوری)، ساختار دولت، تشکیلات اداری، سازمان نظامی و ساختارهای اجتماعی و اقتصادی عثمانی پرداخته می‌شود. در جلد دوم، به فرهنگ و تمدن عثمانی در چهار حوزه اصلی زبان و ادبیات ترکی، دین و اندیشه، آموزش و علم و هنر و معماری اشاره می‌شود.

احسان‌اوغلو در مقدمه‌ای که بر متن اصلی این کتاب نگاشته است، در توضیح چرایی اهمیت تدوین چنین مجموعه‌ای جدا از اشاره به لزوم شناخت درست و چندجانبه تاریخ دیروز و تحولات تاریخی برای فهم مسائل، بحران‌ها و افق‌های پیش رو، به دو نکته مهم دیگر نیز اشاره می‌کند: نخست این‌که «اگر گستره پهناوری از مناطق جغرافیایی را در نظر بیاوریم که امروزه‌روز، دستخوش بی‌ثباتی‌های سیاسی و برخوردهای اجتماعی است، اما در روزگار عثمانی، برخلاف حال، مدت مدیدی، در کمال صلح و آرامش به سر می‌برده، اهمیت جایگاه تاریخ دولت عثمانی در بطن تاریخ جهان، بیش‌ازپیش، شناخته خواهد شد.» (ص ۳۱) سپس آن‌که باوجود اهمیت وافر «تفاهم و احترام متقابل میان ملل و جوامع مختلف و فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون، به‌منظور ایجاد آینده‌ای سرشار از صلح و صفا» و نقش کلیدی شناخت صحیح از تمدن‌های مختلف در تحقق این امر، متأسفانه ملل مسلمان به‌واسطه شناخت‌های خطا و ناکافی اندیشه‌هایی ناروا درباره یکدیگر دارند و «در کتاب‌های درسی این ملت‌ها ... رویدادهای تاریخی ملل مسلمان، گاه‌گاهی، با اطلاعات ناقص و حتی نادرست و با پیش‌داوری، برای نسل جوان بیان می‌شود.» (ص ۳۲)

ترجمه این اثر به زبان‌های عربی (۱۹۹۹ م)، انگلیسی (۲۰۰۲ م)، بوسنیایی (۲۰۰۴ م)،مقدونیه‌ای (۲۰۰۵ م)، روسی (۲۰۰۶ م) و آلبانیایی (۲۰۰۹ م)بیانگر آن است که اهداف احسان‌اوغلو و همکارانش تا حدی تحقق پیدا کرده است و این کتاب توانسته است به مرجعی مهم در شناخت دولت عثمانی و ترکیه کنونی بدل شود.

با وجود اهداف پیش‌تر ذکرشده، البته نباید این نکته را از یاد برد که بخشی از جاذبه این اثر مقارن است با قدرت‌گیری اسلام سیاسی در ترکیه در تضاد با گفتمان کمالیستی، زیرا در گفتمان مدرنیستی و غرب‌گرایانه کمالیست‌ها، دوره عثمانی به‌مثابه گذشته‌ای اسلامی، محل توجه نبود و بیشتر بر الگویی ناسیونالیستی و راهبردهایی سکولار انگشت تأکید نهاده می‌شد.بازگشت به هویت عثمانی‌مآبانه ترکیه که گاه در سال‌های اخیر با عنوان «نوعثمانی‌گری» (Neo-Ottomanism) در رسانه‌ها و محافل علمی از آن یاد شده است، اما از ایده همکاری و مداخله بیشتر ترکیه در مناطق تحت نفوذ امپراتوری عثمانی در گذشته نظیر بالکان، خاورمیانه، شمال آفریقا و قفقاز دفاع می‌کند و به‌خصوص می‌کوشد با حل مشکلات ترکیه با یونان، قبرس، ارمنستان و کردها که ازجمله خط قرمزهای کمالیست‌ها بوده است، تصویری نو از ترکیه با اتکا به تلفیق منابع هویتی اسلامی ـ سنتی و ملی ـ مدرن ارائه دهد.

با وجود چنین بستری و اگرچه در برخی موارد سایه دل‌بستگی‌های ناسیونالیستی و مذهبی بر قلم نویسندگان سنگینی می‌کند، خوانش سیاست‌زده از چنین اثر سترگی، بی‌تردید نارواست و نباید آن را چون پروژه‌ای ایدئولوژیک و دولت‌ساخته تلقی کرد و یا تاریخ‌سازی دانست و برعکس می‌توان به آن به چشم فرصتی برای بازخوانی تاریخ امپراتوری عظیم عثمانی و تأثیرات آن بر جهان نگریست، زیرا به‌هرروی نباید از این نکته غفلت کرد که همان‌طور که دیوید فرامکین در اثر تحسین‌برانگیز خود: «صلحی که همه صلح‌ها را بر باد داد» اشاره کرده است، فروپاشی امپراتوری عثمانی نه‌تنها جغرافیای بخشی مهم از جهان را تغییر داد، بلکه منشأ جنگ‌هایی فراوان و نزاع‌هایی بی‌پایان شد و با گذشت نزدیک به یک قرن از این اتفاق، برکنار از تأثیرات فرهنگی و گم‌گشتگی هویتی مسلمانان ـ به‌خصوص اهل تسنن ـ هنوز که هنوز است تعادلی پاینده در ژئوپلیتیک خاورمیانه جایگزین آن نشده است.

برای ایرانیان نیز، اما این کتاب می‌تواند مهم باشد، زیرا تاریخ روابط ایران و عثمانی از فراز و نشیب‌هایی فراوان و تأثیر و تأثری طولانی برخوردار بوده است. برای نمونه در پانصد سال اخیر، در دوران صفوی، صفویان، هویت موجودیتی سیاسی به نام ایران را با دگرسازی از عثمانی تعریف کردند و برای این امر به اختلاف مذهبی متوسل شدند. دامنه این اختلاف گاه چنان افزایش یافت که صفویه اتحاد سیاسی با اروپاییان را بر مصالحه مذهبی با عثمانی‌ها ارجح می‌دانستند. در دوران قاجاریه، نیز بسیاری از اندیشه‌های مطرح درباره ترقی و مشروطه در ایران، متأثر از فضای فکری و ساختاری اصلاحات در عثمانی بوده است و برخی از ایرانیان ساکن در آن منطقه نظیر میرزا آقاخان کرمانی، عبدالرحیم طالبوف تبریزی و زین‌العابدین مراغه‌ای در ترویج اندیشه‌های نو در ایران تأثیری شگرف داشته‌اند. روزنامه بسیار مهم «اختر» نیز که در سال ۱۸۷۵ م، به همت آزادی‌خواهان مهاجر ایرانی در استانبول منتشر شد، در طول بیست‌ودو سال منشأ تحولی عظیم در ذهن معدود افراد باسواد جامعه ایرانی شد و برای نمونه، با انتشار مذاکرات و متن قرارداد تنباکو و مقایسه تفاوت فاحش دو حکومت عثمانی و قاجاریه در ساماندهی به این بخش، نقشی مهم در افزایش اعتراض‌ها به قرارداد رژی داشت.

دولت و جامعه در دوره عثمانی ـ به سر ویراستاری اکمل‌الدین احسان اوغلو ـ ترجمه علی کاتبی و توفیق هاشم‌پور سبحانی توسط نشر کتاب مرجع در دو مجلد ۱۰۰۶ و ۱۰۵۴ صفحه‌ای، با قیمت ۲۹۰هزار تومان در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است.