در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد؛
گل‌نوشته‌های ساسانی از سبد قاچاقچیان جا ماند/تحولی در تاریخ باستان‌شناسی خراسان بزرگ در راه است
میثم لباف خانیکی (عضو هیئت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران) گفت: در گذشته شاهد خروج آثار تاریخی ایران به نفع موزه‌های دنیا بودیم. بسیاری از گالری‌ها و ویترین‌های موزه‌های معروف دنیا از اشیا و آثار تاریخی ایران پر شده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، میثم لباف خانیکی (عضو هیئت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران و سرپرست مطالعات باستان‌شناسی محوطۀ تاریخی بازه هور) با اشاره به آنکه درحال حاضر تدریس در دانشگاه را در پیش گرفته است، گفت: در سال ۱۳۹۳ بود که تفاهم نامه‌ای بین دانشگاه تهران و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری منعقد شد تا در ناحیه خراسان کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شود. من، کاوش در منطقه بازه هور را پیشنهاد دادم و از همان سال کاوش در بازه هور پی گرفته شد.
او با اشاره به آنکه محوطه تاریخی بازه هور، در پهنه‌ای به وسعت تقریبی ۲۰ هکتار در استان خراسان رضوی واقع شده، درخصوص کاوش در این منطقه گفت: تاکنون ۳ فصل کاوش در بازه هور انجام شده که نخستین فصل کاوش در سال ۹۳ بود و فصل دوم در سال ۹۶ و فصل سوم نیز در پاییز ۹۷ به پایان رسید. در هر مرحله اقدامات حفاظتی و امنیتی مورد نیاز صورت گرفت و این محوطه هم‌اکنون تحت نظر اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی تحت مراقبت و محفاظت کامل است.
لباف خانیکی درخصوص چرایی تعویق چند ساله بین نخستین و دومین فصل کاوش در بازه هور گفت: این امر دلایل مختلفی داشت ازجمله آن که در هر برنامۀ مطالعاتی باستان شناسی زمانی لازم است تا یافته ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند. در نخستین فصل کاوش در بازه هور، مواد مطالعاتی متعددی ازجمله قطعات شکسته سفال و گچ پیدا کردیم که ممکن است قابلیت نمایش در موزه‌ها را نداشته باشد اما با آنالیز آنها می‌توان به نتایج مهمی دست یافت. البته با توجه به آنکه تاکید ما بر معماری است، براساس یافته‌هایمان توانستیم به معادن تامین گچ که در دوره ساسانی استخراج می‌شد، دست پیدا کنیم. همچنین پلان معماری چهارطاقی در دوره ساسانی را یافتیم. متوجه شدیم در اصل، ورودی این بنا از سمت جنوب بوده و طاق غربی که اکنون باز است، مسدود بوده است.
بازه هور، سکونتگاه دوره ساسانیان
به گفته این باستان‌شناس، محوطه بازه هور رباط سفید، سکونتگاه دوره ساسانیان است که البته فقط سکونتگاه نبود بلکه دربردارنده مجموعه‌ای از آثار زیستی مختلف شامل چهارطاقی، سکونتگاه باستانی، گورستان و مجموعه استحکامات دفاعی موسوم به قلعه دختر است که قدمت آن به دورۀ ساسانی و اوایل دوران اسلامی اسلام بازمی‌گردد.
لباف خانیکی، شهرت محوطۀ بازه هور را به واسطۀ چهارطاقی سنگی دانست که در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی به شماره ۳۹ در فهرست آثار ملی ثبت شد و به عنوان اولین اثر ثبتی استان خراسان شناخته می‌شود.
او با اشاره به کشفیات باستان‌شناسی در محوطه بازه هور گفت: از آنجا که مردمانی که در این محوطه زندگی می‌کردند به آهستگی آن را ترک کرده‌اند فاقد هرگونه اشیای نفیس مثل سکه، ظروف فلزی یا آثار هنری است. البته ظروف شکسته سفالی که در این محوطه پیدا کرده ایم امکان شناسایی نوع معیشت، رژیم غذایی و کاربری فضاهای معماری را فراهم می‌سازد.
با این وجود لباف خانیکی معتقد است: شاید بتوان گفت، بازه هور، مهم‌ترین اثر پیش از اسلام خراسان است و اگر نتایج مطالعات آن منتشر شود، می‌تواند تحولی در تاریخ باستان‌شناسی خراسان بزرگ و حتی ایران ایجاد کند.
توسعه نیشابور
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: همزمان با مهاجرت از محوطه بازه هور و برخی از دیگر سکونتگاه‌های اقماری، شاهد رونق شهر نیشابور هستیم. از دیدگاه باستان‌شناسی وقتی در دوره‌ای کلانشهری ایجاد می‌شود، برخی از روستاها و شهرک‌های اطراف تخلیه می‌شوند و اهالی آنها به نزدیکترین کلان شهر مهاجرت می‌کنند. بدین ترتیب آن شهر تبدیل به مرکز اداری و تجاری می‌شود. با اوج گرفتن نیشابور در دوره سامانیان در قرن سوم و چهارم هجری، شاهد آن هستیم که محوطه بازه هور رونق خود را از دست می‌دهد. از یکسو رونق گرفتن راه ابریشم سبب شد تا مردم جذب نیشابور شوند و از دیگر سو تمهیدات دفاعی شهر نیشابور با حصارهای تدافعی محکم می‌توانست امنیت مردم را تامین کند. به نظر می‌رسد یکی از دلایل ترک کردن بازه هور رونق نیشابور باشد. البته اتفاقات تاریخی پیچیدۀ دیگری نیز هست که در رونق نیشابور عصر سامانی دخیل است که نیازمند مطالعات، بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی مستمر در حوزۀ فرهنگی نیشابور است.
لباف خانیکی با اشاره به آنکه کاوش در نیشابور را از سال ۸۳ تا ۸۶ در پی گرفته است، گفت: این کاوش با همکاری هیات باستان‌شناسان فرانسوی در کهن‌دژ نیشابور که ارگ حکومتی شهر محسوب می‌شود، انجام شد. این فعالیت محدود به گمانه‌زنی بود و تعدادی کارگاه در نقاط مختلف محوطه باستانی ایجاد کردیم و سپس با بررسی یافته‌ها، اظهارنظرهایی در خصوص آنچه که در گذشته در این منطقه اتفاق افتاده است، ارائه دادیم. به طور مثال، لایه‌های استقرار در نیشابور را بررسی کردیم و براساس مواد فرهنگی یافت شده شامل، سفال، مهر، اثر مهر و نیز معماری توانستیم لایه‌های استقراری دوره ساسانی را در نیشابور شناسایی و ادوار سکونت در کهن‌دژ نیشابور را تاریخ‌گذاری کنیم. با انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در نیشابور، گاه‌نگاری باستان‌شناختی این منطقه که توسط چارلز ویلکینسون، کاوشگر امریکایی نیشابور در دهۀ ۱۹۳۰ میلادی رقم خورده بود، تغییر کرد. چراکه او صراحتا مطرح کرده بود که لایه‌های ساسانی در نیشابور وجود ندارد.
به گفته او، در کاوش‌هایی که در نیشابور انجام شد، سفال نوشته‌هایی به خط فارسی میانه کشف شد که در دوره ساسانی و احتمالاً اوایل اسلام مکتوب شده بود. این سفال نوشته‌ها، نمونه‌ای از رسیدهای مالیاتی را نشان می‌داد که از جانب اهالی نیشابور به حاکم شهر پرداخت می‌شد. کشف اثر یک مهر که دربردارنده نقش گوزن است و نشان از مالکیت و داد و ستد دارد نیز از یافته‌های مهم نیشابور بود.
او تصریح کرد: با گمانه‌زنی‌هایی که در نیشابور انجام شد، توانستیم به بافت کوی و برزن‌های نیشابور در دوره ساسانی پی ببریم. بر این اساس متوجه شدیم این خیابان‌ها و کوچه‌ها متقاطع بودند و معبر اصلی نیز به دروازه شهر ختم می‌شد. همچنین دیواری که به دور کهن‌دژ ساسانی کشیده شده بود، دو جداره، موازی و به رسم کهن دژهای ساسانی از خشت و گل ساخته شده بود.
درگذشته نیمی از آثار تاریخی ایران به موزه‌های دیگر می‌رفت
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: شاید جالب باشد که بدانید آمریکایی‌ها سال‌های قبل از شروع جنگ جهانی دوم و در دهۀ ۱۹۳۰ میلادی در نیشابور کاوش می‌کردند. این باستان‌شناسان که از موزه متروپولیتن برای کاوش به این منطقه آمده بودند در جریان کاوش‌هایشان بیش از ۱۲ هزار ظرف سفالی کامل پیدا کردند که براساس قراردادی که با دولت وقت ایران داشتند، نیمی از این ظروف را به موزه متروپولیتن نیویورک بردند، چراکه سیاستی که در پیش داشتند برای پر کردن موزه‌های خود بود. همچنین پنل‌های نفیسی از تزیینات نفیس گچ‌بری نیشابور را به متروپولیتن بردند. با این وجود قطعات متعددی از این گچ‌بری‌ها در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.
لباف خانیکی با اشاره به قراردادی که ناصرالدین شاه با دولت فرانسه در اواخر قرن نوزدهم میلادی امضا کرده بود، گفت: براساس این قرارداد باستان‌شناسان فرانسوی کار خود را از محوطه شوش آغاز کردند و در آن دوره شاهد خروج تعداد زیادی از اشیای تاریخی به خصوص قطعات نفیسی از آثار هخامنشی شوش از مرزهای ایران بودیم. این اشیا به موزه‌های دنیا برده شدند و امروزه شاهد نمایش آنها در موزه‌هایی مانند لوور، متروپولیتن و... هستیم. این درحالی است که آمار دقیقی از تعداد اشیا و حتا نوع اشیاء تاریخی ایران که در موزه‌های دنیا به نمایش گذاشته شده‌اند، نداریم.
