گزارشی از آیین‌های یلدایی مردم ایران؛
شبگردی" آل" سیاهپوش در "چله‌شو" مازنی‌ها / از "سرحمومی" تا "کف‌زنی" در "چهل چراغ" خراسان
شب "یَلدا" یا شب "چلّه" یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانیان‌است. ایرانیان نزدیک به چندهزار سال است که شب یلدا آخرین شب پاییز را که درازترین شب در طول سال است تا سپیده دم بیدار می‌مانند و درکنار یکدیگر خود را سرگرم می‌کنند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی روحیهٔ آنان را تضعیف نکند و با به روشنایی گراییدن آسمان به رختخواب روند و لختی بیاسایند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، شب یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است که از زمان‌های گذشته تا به امروز در میان ایرانیان مرسوم بوده است.
ایرانیان در این شب باقی مانده میوه‌هایی را که انبار کرده بودند به همراه خشکبار و تنقلات می‌خوردند و دور هم گرد هیزم افروخته می‌نشستند تا سپیده دم بشارت روشنایی دهد زیرا به زعم آنان در این شب تاریکی و سیاهی در اوج خود است.
جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب‌نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‌شود. "متل گویی" که نوعی شعرخوانی و داستان خوانی است در قدیم اجرا می شده است به این صورت که خانواده‌ها در این شب گرد می‌آمدند و پیرترها برای همه قصه تعریف می‌کردند. آیین شب‌یلدا یا شبچله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادی دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.
شب یلدای مازندرانی ها
"چله شو" یا همان شب یلدا از آیین های قدیمی و دیرینه ایرانیان است که در مازندران دارای آیین‌ها و آدب‌های بومی و محلی به خصوص خودش است. شب یلدا در زبان مازندرانی "چله‌شو" خوانده می‌شود.
زنان خانه در جشن یلدا از صبح روز آخر پاییز مشغول کار می‌شوند؛ آنها خانه را برای برپایی مراسمی سنتی آماده می‌کنند.
در اعتقاد بومی‌های مازندرانی چله‌شو شب مهم و پرشگونی است و همه افراد خانواده دورهم جمع و به خوردن تنقلات مشغول می‌شوند.
بسیاری از خانواده‌ها در چله‌شو معمولا از غروب به خانه پدربزرگ و مادربزرگ‌ها رفته و یا پس از خوردن شام برای شب نشینی چله‌شو به خانه خویشاوند بزرگتر می‌روند.
قبل از تناول پدر و یا بزرگتر جمع قرآن را می‌گشاید و یک صفحه از آن را قرائت میکند، سپس برای اموات خود و اهل محل از درگاه خداوند درخواست آمرزش میکند. پیران اعتقاد دارند که در این شب زمین نفس می‌کشد و از این به بعد روزها به اندازه یک جو بلند شده و شب‌ها کوتاه می‌شود.
در روستاهای مازندران با اعتقاد بر اینکه خیرات کردن در اول شب زمستان موجب زیاد شدن روزی می‌شود با کمک کردن به فردی که معروف به ” آل ” است و با سیاه کردن صورت خود و پوشیدن لباسی که هویتش معلوم نشود با رفتن به درب خانه‌های مردم برای نیازمندان آذوقه زمستان را جمع‌آوری میکند.
خواندن داستان‌های کهن مازندرانی شعرهای امیر پازواری شاعر کهن مازندرانی یا امیری خوانی و گرفتن فال حافظ و فال گردو از مهمترین مراسم چله‌شو در مازندران است.
خوردنی‌های متداول این شب در مازندران؛ هندوانه، پشت زیک،کنس( میوه محلی)، ماست، میوه و آجیل (گندم بوده داده، نخود برشته، تخم هندوانه و کدو، بادام، پسته،کشمش، انجیر، توت خشک، بئودونه و …است. ناگفته نماند یکی از خوشمزه‌ترین و جالب‌ترین خوردنی از خانواده شیرینی"پشت زیک"است، که با کنجد و شکر درست می‌شود. چرا مازندرانی‌ها در شب‌یلدا ماست می‌خورند؟ مازندرانی‌ها معتقدند با خوردن ماست هرگز سردشان نمی‌شود.
از زیباترین و جالب‌ترین رسوم این است که دختران دم‌بخت با پوشاندن صورت خود از ۷ خانه‌چیزی می‌گرفتند و معتقد بودند در این بین اگر کسی ندیده و نشناخته باشدشان حتما به نیت و آرزوی خود می‌رسند.
آداب و رسوم شب یلدا در خراسان
در خراسان واژه یلدا بکار برده نشده و در تمام ادوار تاریخی تا آنجا که اسناد شفاهی و مکتوب وجود دارد "شبچله" یا "چله نشینی" بکار رفته و در این شب طولانی آیین‌ها و مراسم‌های خاصی وجود داشته که شاید در سایر مناطق ایران کمتر مرسوم بوده است و به آن شب چراغانی یا شب چراغ می‌گفتند.
از آنجا که هر میهمانی برای رفتن به شب نشینی، چراغی را همراه خود می‌برده و بدلیل فراوانی چراغ‌ها عبارت "چهل چراغ" که نشانه کثرت است بکار می‌بردند.
یکی از سنت‌های مهم برگزاری مراسم "سرحمومی" در شب چله است. طی مراسم با شکوهی داماد را به حمام عمومی مردانه و عروس را به حمام زنانه می‌بردند. مراسم حنا بندان را با رقص و پایکوبی و چوب بازی بعد از شستن و کیسه‌کشی داماد انجام می‌دادند و در مراسم حنا بدان آواز امشب حنا می‌بندیم… بر دست و پا می‌بندیم … را بصورت گروهی می‌خواندند.
در پایان عروس و داماد و اقوام نزدیک آنها لباس نو می‌پوشیدند، این مراسم گاهی تا سحر طول می‌کشید و مقدمه مراسم عروسی در بعد از ظهر روز بعد بود. افراد دعوت شده در صحن حمام جمع می‌شدند اما جوانان و افراد غیر مدعو تا پایان مراسم در بیرون از حمام جمع می‌شدند و شوخی و بازی سیاه بازی و انتر بازی در می‌آوردند.
کف‌زنی
یکی از آیین‌های ویژه شب چله در استان خراسان رضوی و خراسان جنوبی برگزاری مراسم "کف زدن" است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به "بیخ"مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام "تغار" می‌ریزند.
مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام "دسته گز" مایع مزبور را برای ساعت‌ها هم می‌زنند تا به صورت کف سفت درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف و سپس سفت شود، خشک شده آن مانند گز اصفهان می‌شود.
کف آماده شده در پایان با مخلوط کردن شیره و شکر آماده خوردن می‌شود و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها مجاز هستند با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می‌افزایند.
تنظیم و گردآوری: آزاده رحمتی
