یک مدرس خوشنویسی مطرح کرد؛
«تعلیق» نخستین خط ویژه ایرانی‌هاست/ با گنجی بی‌پایان از فرم‌های گرافیکی مواجهیم
حسین فیض‌آبادی می‌گوید: خط تعلیق عمدتا توسط منشیان و کاتبان دربارها و دیوان‌های حکومتی برای نگارش احکام و دستورات اداری استفاده می‌شده و برای اینکه افراد خارج از سیستم اداری نتوانند آنها را بخوانند، به پیچیدگی‌های خط اضافه می‌کردند. گاه حتی میان منشیان در ایجاد کلمات و فرم‌های پیچیده رقابت‌هایی هم وجود داشته است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، خوشنویسی در سال‌های پس از انقلاب مسیر مشخص‌تری را در جهت کامل شدن پیموده است، که البته خالی از اشکال هم نبوده است. این هنر به لحاظ نوع نگارش، سبک‌های متنوعی دارد که برخی از آنها با وجود قدمت و تاثیر بسیار به دلیل عدم توجه رو به فراموشی هستند. خط «تعلیق» یکی از این گونه‌هاست که به گفته مورخان و کارشناسان اولین خط ایرانی است. آنطور که می‌گویند این خط تحت تأثیر خطوط ایرانی پیش از اسلام و با توجه به ذوق و روحیه ایرانی به وجود آمده که این اتفاق از اهمیت «تعلیق» حکایت دارد.
خط تعلیق در طول تاریخ مسیر پرفراز و نشیبی را پیموده و آنطور که می‌گویند حدود یک قرن مورد توجه بوده، اما از مقطعی به بعد با پیدایش و عمومیت یافتن نستعلیق و نستعلیق شکسته رونق خود را از دست داده است. این خط ایرانی در حال حاضر با وجود طرفداران بسیار، اما خطاطان کمی دارد.
حسین فیض آبادی یکی از خوشنویسانی است که علاوه بر توجه به دیگر خط‌ها، به طور تخصصی روی تعلیق تمرکز دارد. او مدرس انجمن خوشنویسان تهران و مرکز کتابت و تعلیم ایران است و سال‌هاست در زمینه آموزش فعال است. او که از محضر استادانی چون جواد کبیری، عباس اخوین، اسرافیل شیرچی و یداله کابلی بهره برده، تاکنون چند نمایشگاه انفرادی برگزار کرده و در نمایشگاه‌های گروهی نیز شرکت کرده است.
این هنرمند در زمینه تالیف و نشر آثار مکتوب نیز فعال است و آثاری چون «مهر مدام»، «نسیم خط»، «رسم الخط شکسته»، «نسیم وصل در زمینه آموزش خط شکسته» و کتاب «رسم الخط تعلیق» را در کارنامه دارد. با او درباره اهمیت این هنر و وضعیت خط «تعلیق» در دنیای امروز گفتگو کردیم.
اینکه می‌گویند خط تعلیق نخستین خط کاملا ایرانی است، برچه اساس است؟
نام دیگر خط تعلیق، «ترسل» است و به آن خط نامه نیز می‌گویند. تعلیق نخستین خط ویژه ایرانی‌هاست که از ترکیب دو خط «توقیع» و «رقعا» همچنین ایجاد اتصالات، دورها و ترکیبات جدید به وجود آمده و از اواسط سده هفتم هجری قمری مسیر رشد و گسترش خودش را پیدا کرده است. در خط تعلیق از علامت‌های عربی زیر و زبر و پیش و دیگر موارد استفاده نمی‌شده. از سویی به خاطر فضاهای فشرده و انسجام کاملی که در کلمه و سطرح‌های تعلیق وجود داشته، نقطه‌ها معمولا حذف می‌شده‌اند. تعلیق خطی بسیار پیچیده، تو در تو با اتصالات فراوان و حروف مدون و دورهای زیاد است. ما در الفبای فارسی چهار حرف داریم که به این قرار هستند؛ «الف»، «ر»، «دال» و «واو». مرحوم فضائلی در کتاب تعلیم خطشان آنها را «حروف منفصله» نامیده است. یعنی حروفی هستند که به حروف و کلمات بعد از خودشان متصل نمی‌شوند. در رسم الخط فارسی «الف»، «ر»، «دال» و «واو» به حروف بعد از خودشان وصل نمی‌شنود، منتهی در خط تعلیق و بعدها در خط شکسته دیگر حروف منفصله نداریم. یعنی حروف مذکور به حروف و کلمات بعد از خودشان متصل می‌شوند. همین موضوع به پیچیدگی‌ها و اتصالات بیشتر در خط شکسته کمک کرده و باعث ایجاد فرم‌ها و شکل‌های بسیار زیبا و دلفریب در خط تعلیق شده و توانایی ترکیب‌های متنوع و زیبا را ایجاد کرده که واقعأ چشم نواز هستند و هر بیننده‌ای را جذب می‌کنند. همانطور که گفتم پیچیدگی‌ها و اتصالات فراوان از ویژگی‌های خط تعلیق محسوب می‌شوند. طوری که گاه دو کلمه یا یک حرف اضافه یا یک حرف ربط به فعلی متصل می‌شده و گاه دو کلمه باهم ترکیب می‌شده‌اند.
خط تعلیق باتوجه به اهمیتی که داشته باعث ابداع و ایجاد چه خطوط دیگری شد و بعد چرا به انزوا رفت؟
خط تعلیق بعدها زمینه ساز شکل‌گیری دو خط دیگر با نام‌های «نستعلیق» و «شکسته» شده که این اتفاق را می‌توان از عوامل افول آن دانست. نستعلیق خطی خوانا و روان بوده و این خط شکسته است که بعدها با اقبال عمومی زیادی مواجه می‌شود و یکی از عوامل این توجه سرعت نگارش آن است. این اتفاق باعث شد خط تعلیق کم کم کاربرد خودش را از دست بدهد و در ادامه این دو خط نستعلیق و شکسته باعث شدند به تدریج جایگزین آن شدند.البته تعلیق هیچ‌گاه به طور کامل از بین نرفته و بعدها در دوران قاجار هم خوشنویسانی مانند محمدکاظم واله اصفهانی، ابولفضل ساوجی و دیگران به آن پرداختند اما این خط در آن مقطع دیگر کاربرد خودش را در مکاتبات اداری و نامه‌نگاری‌ها از دست می‌دهد.
این خط در گذشته چه کاربردهایی داشته و توسط چه افرادی مورد توجه بوده است؟ همچنین پیچیدگی‌های فرمی چگونه در این نوع خط ایجاد شده‌اند؟
خط تعلیق عمدتا توسط منشیان و کاتبان دربارها و دیوان‌های حکومتی برای نگارش احکام و دستورات اداری استفاده می‌شده و برای اینکه افراد خارج از سیستم اداری نتوانند آنها را بخوانند، به پیچیدگی‌های خط اضافه می‌کردند. گاه حتی میان منشیان در ایجاد کلمات و فرم‌های پیچیده رقابت‌هایی هم وجود داشته است. کلا اینکه عمده خوشنویسان خط تعلیق منشیان دربار بوده‌اند؛ افرادی مثل عبدالحی منشی و خواجه اختیار منشی. عمده کار این افراد نگارش احکام و دستورات بوده و خیلی کمتر به قطعه‌نویسی (مانند آن چیزی که در خط نستعلیق و شکسته) رایج است، می‌پرداخته‌اند. البته از خواجه اختیار نمونه‌های دیده شده که صرفا با هدف قطعه‌نویسی و کار خوشنویسی انجام شده است. اگر به ترسل و خط نامه که اسامی دیگر تعلیق هستند دقت کنید، می‌توانید به کاربرد آن پی ببرید. اسامی مذکور این مفهوم را می‌رسانند که تعلیق بیشتر مربوط به امور مراسلاتی و نامه‌نگاری بوده است.
در ادامه این روند، خط تعلیق به لحاظ تاریخی چه روندی را طی کرده است؟
خط تعلیق در دوران قاجار نیز ادامه داشته و بعدها هم خوشنویسان دیگری کم و بیش به نگارش آن پرداختند. اینگونه بود که تعلیق کارآیی خود را از دست داد و همچنان که خوشنویسان این خط کمتر می‌شدند، از مدار توجه خارج شد. پیچیدگی‌های آن باعث می‌شد نسل‌های بعدی قادر به خواندن بسیاری از اتصالات و ترکیب‌های آن نباشند.
چرا می‌گویند هویت خوشنویسی ایرانی با خط «نستعلیق» است؟ مگر اولین خط «تعلیق» نیست؟
هنر خوشنویسی یکی از نمونه‌های کامل غنای هنری ایرانی و یکی از مهم‌ترین نمونه‌های بارز فرهنگ ماست که با شعر و ادبیات پیوند دارد و گره خورده است. در واقع همه هنرهای ایرانی از قبیل تذهیب، مینیاتور، موسیقی و انواع هنرهای دیگر تشکیل دهنده هویت ملی ما هستند. اینکه امروزه تاکید بیشتری بر خط نستعلیق وجود دارد، تنها یک بعد از داستان و ماجراست. خط نستعلیق عروس خطوط اسلامی است و مراحل تکامل خودش را خیلی خوب طی کرده و به مقبولیت خواص و عوام رسیده و کاربردهای فراوان یافته است. در واقع نستعلیق همچنان سیر تکاملی خود را طی می‌کند. بسیاری از آثار ادبی ما هم توسط خوشنویسان خط نستعلیق نوشته شده‌اند. علی‌رغم اینکه خط نستعلیق دارای اقبال عمومی و توجه است اما این نکته نباید باعث به حاشیه راندن خطوط دیگر شود. متولیان فرهنگی ما باید زمینه را برای رشد و تعالی دیگر خط‌ها و تمام رشته‌های هنری فراهم کنند. عدم توجه کافی به بقیه خطوط قطعا موجب خسارت‌های فرهنگی زیادی خواهد شد.
به طور کلی آن خطی که موجب بروز هویت ما درعرصه‌های بین‌المللی شده، کدام است؟
همه خطوط ایرانی در شکل دهی هویت ملی ما موثر بوده‌اند و بسیاری از آثار هنری و قطعات، حتی کتب خوشنویسی ما با خطوط «شکسته»، «ثلث»، «تعلیق» و سایر خطوط اسلامی نوشته شده‌اند. بسیاری از این آثار در دیگر کشورها زینت‌بخش موزه های معروف و معتبر دنیا هستند. تاکید می‌کنم که خط تعلیق زمینه پیدایش خطوط نستعلیق و شکسته شده، طوری که ما می‌توانیم بگوییم خط شکسته بیش از آنکه وامدار خط نستعلیق باشد، وابسته به خط تعلیق است. بسیاری از اتصالات و گردش‌ها و شکل‌ها و ترکیبات بر گرفته از تعلیق است. در کل هویت خوشنویسی ما مدیون تمام خطوط و هنرهای ایرانی است.
با توجه به توضیحاتتان درباره ارزش و اهمیت خط «تعلیق»، چرا اینقدر دیر به عنوان میراث فرهنگی کشور به ثبت رسید؟
بی‌شک خط تعلیق همواره دارای اهمیت است و جایگاه مهمی دارد. این خط بدون شک نماد خلاقیت و توانایی بالای هنرمندان ماست و باید از آن حراست و پاسداری شود تا نگذاریم این میراث فرهنگی به سرنوشت خیلی از هنرهای سنتی دیگر دچار شود و از بین برود. شاید ثبت تعلیق به عنوان یکی از میراث‌های فرهنگی ما اولین گام برای ترویج و رونق دوباره آن است. آنچه که باعث تاخیر در ثبت خط تعلیق شده، قطعا غفلتی تاریخی از سوی مسئولان و هنرمندان است و عوامل مختلفی در این اتفاق دخیل بوده‌اند. اما خوشبختانه هنرمندان، پژوهشگران، استادان دانشگاه، گرافیست‌ها،خطاطان و کلا قشر تحصیل کرده، امروزه توجه فراوانی به خط تعلیق دارند. این رویه باعث شده تعلیق از زوایای مختلف مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد که اتفاق خوبی است.
برخلاف تصور تعداد خطاطان خط تعلیق در دنیای امروز کم نیست. آیا می‌توانید از افراد موثر در این زمینه نام ببرید؟
همینطور است و امروزه افراد متعددی در این زمینه مشغول کار و فعالیت هستند. استاد غفور اسکندری یکی از بزرگان خوشنویسی استان خوزستان است که در زمینه خط تعلیق فعالیت جدی دارد. استاد امین سلطان‌خواه هم در زمینه خوانش خط تعلیق و رمز گشایی از ترکیبات آن فعالیت می‌کند. دکتر حمیدرضا قلیچ‌خانی از خوشنویسان و پژوهشگران هنر هستند که کتاب ارزشمندی درباره خطوط خواجه اختیار و زندگی ایشان نوشته و منتشر کرده‌اند. دکتر مشهدی رفیعی، استاد عموزاده، دکتر حجت امانی هم افرادی هستند که برای خط تعلیق و برای معرفی مجدد آن تلاش‌های زیادی کرده‌اند. بی شک افراد دیگری هم در این زمینه فعالیت جدی دارند که ممکن است نامشان جا افتاده باشد.
چرا خط تعلیق با وجود قدمت و زیبای‌های گرافیکی و بصری برای خطاطان ایرانی امری تفننی است؟ در صورتی که این خط کاملا تخصصی است!
خط تعلیق به عنوان میراثی هنری دارای ظرفیت‌های گرافیکی و بصری بسیار زیاد است. اتصالات و چرخش‌ها و دورها و پیچش‌های حروف و کلمات به زیبایی آن افزوده است. فرم‌های بسیار و بدیع و متنوعی را می‌توانیم با استفاده از این خط به وجود آوریم. مشابه این تنوع‌ها و زیبایی‌ها و نرمش‌ها در خطوط دیگر بسیار کمتر است. شاید بتوانیم فقط خط شکسته را با تعلیق مقایسه کنیم. فرم‌های زیبا و تنوع و گوناگونی حروف و کلمات اتفاق دیگری است که تعلیق را از نظر گرافیکی بسیار ارزشمند و غنی کرده، طوری که آقای محسن دایی‌نبی یکی از دوستان عزیز و گرافیست ما به بررسی خط تعلیق و توانایی‌های گرافیکی آن پرداخته بود و معتقد بود که این خط گنجی بی‌پایان از فرم‌های گرافیکی است و برای گرافیست‌ها بسیار قابل استفاده است.
شما در زمینه تالیف و نگارش کتاب و جزوات نیز فعال هستید. برای نشر آثار مکتوب با چه مشکلاتی مواجهید و بخش مالی قضیه چگونه تامین می‌شود؟
یکی از مشکلاتی که از دوران هنرجویی با آن مواجه بوده‌ام، مسئله کمبود منابع آموزشی برای مبتدیان و آنهایی است که هیچ پیش‌زمینه‌ای از خوشنویسی (بخصوص خط شکسته و تعلیق) ندارند. مشکلی که داشتم این بود که منابع آموزشی مفید پیدا نمی‌کردم. مورد دیگر این بود که آثار هنرمندان بزرگ خوشنویسی مانند میرعماد، درویش عبدالمجید و میرزا غلامرضا در دسترس بود، اما برای هنرجویی مبتدی یا کسانی که پیش‌زمینه‌ای از خوشنویسی نداشتند، قابل استفاده نبوده و نیستند. طبیعتا یک هنرجوی مبتدی قادر به کشف قواعد، قوانین و رازهای نهفته آن آثار نیست. هنرجو در وهله اول به راهنمایی‌ها و آموزش درست نیاز دار و پس از طی مراحل آموزشی و کسب تجربه‌هاست که می‌تواند از آثار بزرگان بهره ببرد. بنا به همین دلایل زمانی که رسم‌الخط و جزوه‌ای آموزشی در زمینه خطوط مختلف می‌دیدم از آنها استفاده بسیار می‌کردم. البته جزواتی که می‌گویم بیشتر در رابطه با خط نستعلیق در دسترس بودند و در زمینه تعلیق و خط‌های دیگر واقعا مشکلات زیادی وجود داشت.
شخصا در زمینه تالیف و نگارش تمرکزتان روی چه مواردی بوده است؟
اگر نگاهی به فهرست کارهایی که انجام داده‌ام و کتاب‌ها و جزوات چاپ شده‌ام نگاهی بیندازید، متوجه خواهید شد که بیشتر آنها در زمینه آموزش خط شکسته، خط تحریری و تعلیق است. سعی‌ام این بوده در حد توان خودم به مسئله آموزش در خط شکسته بپردازم. این روند را اینگونه شروع کردم که اول یک رسم‌الخط شکسته را به چاپ رساندم و پس از آن به تالیف کتاب مفردات شکسته و مروری بر کلمه نویسی در خط شکسته، سطر نویسی و چلیپا‌نویسی در خط شکسته پرداختم. همچنین کتاب‌های آموزشی چون «مهر مدام» و «نسیم خط و نسیم وصل» را چاپ کردم. مشکل مهم دیگری که در چاپ کتب تخصصی وجود دارد، تامین مالی هزینه‌هاست. متاسفانه ناشران در این زمینه خیلی فعال نیستند و ما مجبوریم از بودجه شخصی برای تالیف و نشر حتی در تیراژ محدود استفاده کنیم.
در حال حاضر به چه کارهایی مشغولید؟
جزوه هایی در دست تالیف دارم که آخرین سری آنها آماده است و بنا به دلایل چاپ و نشر آن متوقف شده جزوه آموزشی کتابت در خط شکسته است. در زمینه خط تعلیق این افتخار را داشته‌ام که اولین جزوه آموزشی رسم‌الخط تعلیق خودم را چاپ کنم که شاید راهنمای خوبی برای دوستداران این خط پر رمز و راز افسونگر باشد. از آنجایی که رسم‌الخط اولین قدم من در‌آموزش خط تعلیق است، حتما کم و کاستی‌های دارد، لذا امیداورم دوستان و هنرمندان دیگری که در زمینه خط تعلیق کار می‌کنند، بتوانند در ادامه این کار رسم الخط‌های خودشان را چاپ کنند تا با این کار نواقص کار من نیز رفع شود و نسخه کاملتری از آن در اختیار علاقمندان قرار گیرد. امیدوارم فعالان در زمینه تعلیق‌خوانی و رسم‌الخطهای جدید (در خط تعلیق) کمک کنند و معرف خوبی برای این خط زیبا باشند.
چرا انجمن خوشنویسان و متولیان فرهنگی دولتی و خصوصی صرفا به نستعلیق و شکسته توجه دارند؟
واقعا از اینکه چرا متولیان فرهنگی نسبت به خطوط دیگری چون تعلیق، ریحان، معلی، محقق توجهی ندارند، بی‌اطلاع هستم. آنچه برای من مهم است و آن را به دوستان وادی خط تعلیق و احیای و ترویج دوباره آن می‌گویم این است که باید قدردان زحمات هنرمندان، خوشنویسانی و علاقمندانی باشیم که هر یک به سهم خود در این مسیر قدم برمی‌دارند و تلاش می‌کنند. حتی باید قدردان آن هنرجویی باشیم که پستی را در رابطه با خوشنویسی و تعلیق لایک می‌کند و آن را به اشتراک می‌گذارد. همچنین باید از محققان و پژوهشگرانی که طی تحقیقاتشان زوایای پنهان این خط را برای ما روشن کرده‌اند تشکر کنیم. زحمات دوستانی که برای برگزاری نمایشگاه‌های خط تعلیق در تهران و گن آباد و کنگره خط تعلیق تلاش کردند نیز بسیار قابل تقدیر است. همه این افراد در حرکتی تاریخی و شکوهمند شریک هستند و نباید نقش آنها را فراموش کنیم.
بیماری کرونا طی دو سال گذشته وضعیت بغرنجی را برای هنرمندان عرصه‌های مختلف رقم زد هاست. اهالی خوشنویسی تا چه حد از این گزند آسیب دیده‌اند؟
شیوع و اپدیمی بیماری کرونا در سطح جهانی ابعاد مختلفی داشته و بر ابعاد مختلف زندگی مردم تاثیر گذاشته است. این اتفاق قاعدتا بر حوزه‌های مختلف از اقتصاد گرفته تا هنر و دیگر امور نیز تاثیرات منفی گذاشته است. این تاثیرات کاملا محسوس هستند. می‌توان گفت اپیدمی کرونا بر تفکر و رفتار مردم موثر بوده و حتی این تاثیرات در آینده نیز وجود خواهند داشت. ما برای سال 1399 و 1400 برنامه‌هایی را برای برگزاری نمایشگاه‌های خط تعلیق و شکسته تنظیم کرده بودیم. متاسفانه همه این اتفاقات به تعویق افتاد. یا کلاس های خوشنویسی ما در مرکز کتابت و تعلیم ایران از همان ابتدا شیوع بیماری کرونا تعطیل شد و ناچارا آنها را به صورت مجازی برگزار کردیم.
شما به طور مستمر در انجمن خوشنویسان ایران کلاس‌های آموزشی دارید. برای ادامه این کلاس‌ها چه تهمیدی را به کار گرفتید؟
من این کلاس‌ها را نیز تعطیل کردم، چراکه سلامت هنرجویان در وهله اول اهمیت قرار دارد. همانطور که می‌دانید جریان آموزش و همه کلاس‌های آموزشی در دوران کرونا تعطیل شدند و صدمات بسیار دیدند، ولی استفاده از فضاهای مجازی تا حدی این فرصت را ایجاد کرد تا بتوانیم از امکانات آن برای آموزش هنر خوشنویسی استفاده کنیم تا به این ترتیب بخشی از کمبود کلاس‌های حضوری را جبران کرده باشیم. جالب این است که بعضی از هنرجوها به طور کلی از همان ابتدای یادگیری خط‌هایی چون شکسته و تعلیق به طور کلی از کلاس‌های مجازی استفاده کردند. ما حتی یک کلاس حضوری هم برگزار نکردیم اما این افراد با حضور در همان کلاس‌های مجازی توانستند در امتحانات مربوطه شرکت کنند و آنها را با موفقیت پشت سر گذارند. چنین مواردی اهمیت استفاده از فضای مجازی را نشان می‌دهد. یعنی این قابلیت در فضای مجازی وجود دارد که از طریق آن مطالب را به هنرجویان آموزش دهیم، گرچه این رویه هرگز با کلاس های حضوری و برخوردهای مستقیم و چهره به چهره قابل مقایسه نیست. اما خدا را شکر ما توانستیم از ظرفیت‌های فضای مجازی استفاده کنیم و خودمان هم تجربه‌های جدیدی برای انتقال مطالب و نحوه استفاده از این شیوه به دست آوریم. ما در فضای مجازی مجبور شدیم روش‌های جدیدی را برای انتقال درس‌ها و بیان مسائل مهم طوری که برای هنرجو قابل درک باشد، اتخاذ کنیم. در این زمینه همچنین از فیلم های کوتاه آموزشی برای نگارش کلمات نیز بهره بردیم که بسیار کمک کننده بود و تجربه‌ای جدید برای استادان و هنرجویان محسوب می‌شود.
در پایان باید بگویم که من روند پرداختن به دو خط شکسته و تعلیق را ادامه خواهم داد تا انشالله بتوانم در آینده جزوه آموزشی کتابت در خط شکسته و سطرهای تعلیق را به چاپ برسانم. با کمک دوست عزیز هنرمندم استاد غفور اسکندری هنرجویان با استعداد و تحصیل کرده در مسیر آموزش خط تعلیق قرار گرفته‌اند و قطعا در آینده از آنها بیشتر خواهید شنید. همچنین برای اولین بار در مرکز کتابت و تعلیم ایران کلاس‌های آموزش خط تعلیق تشکیل شده و هنرجویانی به فراگیری مشغول هستند. بااینکه بحران کرونا در این مسیر وقفه انداخته اما این روند ادامه خواهد داشت.
گفتگو: وحید خانه‌ساز
