چرا مقام «علیدوستی» یا «علیسونه» در موسیقی لرستان اهمیت دارد؟+اجراهای متفاوت

کد خبر : ۱۱۰۳۷۲۶

موسیقی لرستان دارای مقام‌های آوازی و سازی بسیار زیباست که با گذشت زمان برخی از آنها به انزوا رفته یا فراموش شده‌اند. «علیدوستی» یا «علیسونه» یکی از مقام‌های سوزناک و مطرح خطه لرستان است که توسط هنرمندان لر زبان اجرا شده است.

به گزارش خبرنگار ایلنا، گستره جغرافیای ایران از گذشته تاکنون میزبان هنرمندانی بوده که یک به یک برای موسیقی دیارشان و پاسداری از آن تلاش‌های بسیار کرده‌اند. آنچه امروز به عنوان موسیقی نواحی مختلف ایران می‌شناسیم حاصل تلاش و پایمردی بزرگانی است که اغلب آن‌ها در قید حیات نیستند و کما اینکه بسیاری از آن‌ها داشته‌های با ارزششان را همراه خود زیر خاک برده‌اند.

قدمت موسیقی لرستان و بزرگان آن دیار

بر اساس منابع و اسناد تاریخی موسیقی لرستان داری قدمت بسیار است و پیشینه آن به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح می‌رسد. همچنین از آثار و شواهد به دست آمده در این مناطق تصاویری از آلات موسیقی دوران مانند شیپور و تنبور بر روی ظروف نقره وجود دارد که حاکی از رواج موسیقی نزد این قوم در عهد ساسانی است. امروزه نیز برخی از نغمه‌های باستانی در قالب مقام‌های موسیقی قومی باقی مانده‌است.

زنده‌یاد حسین فرجی (خواننده)، محمد میرزاوندی (خواننده)، زنده‌یاد همت علی سالم (خواننده)، زنده‌یاد شامیرزا مرادی (نوازنده سرنا)، پیرولی کریمی (نوازنده کمانچه، خواننده، آهنگ‌ساز)، زنده‌یاد علیرضا حسین‌خانی (نوازنده کمانچه)، زنده‌یاد رضا مریدی دلفان (نوازنده سرنا)، علی‌اکبر شکارچی (آهنگساز و نوازنده کمانچه)، زنده‌یاد رضا سقایی (خواننده)، فرج علیپور (نوازنده کمانچه و و بداهه‌نواز موسیقی مقامی لرستان)، ایرج رحمانپور (خواننده و ملقب به حنجره زخمی زاگرس)، سیف‌الدین آشتیانی (خواننده)، محمد باجلاوند (خواننده و نوازنده کمانچه) و احسان عبدی‌پور (نوازنده سرنا) برخی از هنرمندان خطه لرستان هستند.

سازهای رایج در موسیقی لرستان

لرستان نیز مانند دیگر مناطق ایران علاوه بر سازهای مکمل، سازهای مختص به خود را دارد که عبارتند از سازهای بادی (سرنا، دوزله، بلور)، سازهای زهی، (کمانچه و تنبور)، سازهای کوبه‌ای (تنبک و دهل).

موسیقی لرستان چگونه تقسیم‌بندی می‌شود؟

اهمیت موسیقی لرستان تا به آنجاست که آن را در کنار موسیقی‌های مناطق دیگر از سرچشمه‌های موسیقی دستگاهی ایران می‌دانند. اگر بنا به دسته‌بندی باشد باید موسیقی لرستان را اینگونه معرفی کنیم؛ موسیقی کار، موسیقی مراسم، موسیقی عروسی و موسیقی ترانه‌های روز. مهمترین ویژگی موسیقی لرستان غنای کلامی و حماسی بودن آن است. علاوه بر اینکه هنرمندان عرصه موسیقی لرستان برای شاهنامه نیز ارزش بسیار قائلند و اصطلاحا در زبان محلی به آن «شه‌نومه خوانی» می‌گویند و معمولاه آن را در دستگاه «چهارگاه» اجرا می‌کنند.

باید یادآور شد هم جواری لرستان با دیگر استان‌های لرنشین وجوه مشترکی را رقم زده است. به طور واضح‌تر سه قوم لر، بختیاری و لک قرن‌هاست با فرهنگ‌ها و آیین‌های مشترک به حیات خود ادامه داده‌اند و این تشابهات بر موسیقی آن‌ها نیز تاثیر گذاشته است.

بر اساس شنیده‌ها موسیقی بختیاری نسبت به دیگر موسیقی‌های مناطق هم‌جوار کمتر تحت تاثیر دیگر فرهنگ‌ها و هنرها بوده است؛ هرچند گاه دیده شده برخی ترانه‌ها (با منشاء لری و گاه لکی) در ایل بختیاری نیز رایج هستند و توسط نوازندگان و خوانندگان مقاطع مختلف اجرا شده‌اند که آهنگ «دایه دایه» یکی از آن‌هاست.

موسیقی آوازی لرستان

به طور کلی موسیقی لرستان به موسیقی آوازی (کلامی) و موسیقی‌سازی تقسیم‌بندی می‌شود. موسیقی «آوازی» یا «کلامی» قدمت بسیاری دارد. این نوع موسیقی بیشتر در مراسم عروسی، سوگواری و فعالیتهای روزمره زندگی عشایر و روستائیان و توسط زنان و برخی موارد نیز توسط مردان اجرا می‌شود.

موسیقی آوازی لرستان بر اسای عناوینی که در ادامه می‌آید، دسته‌بندی می‌شوند؛ آوازهای شادمانه (عروسی)، آواهای عاشقانه، کلام‌های دینی یا سروده‌های مذهبی، مویه‌ها (سوگواری)، آواهای دلتنگی و غریبی، آوازهای حماسی، آوازهای طنز و هجو، موسیقی آواز کار (ترانه‌های کار).

موسیقی‌سازی لرستان

این موسیقی همانطور که از نامش مشخص است با استفاده از سازهای بومی و توسط نوازندگان محلی اجرا می‌شود. مقام‌های این نوع موسیقی عبارتند از: مقام‌های شادی (عروسی)، مقام‌های سوگواری، مقام‌های مذهبی یارسان، مقام‌های حماسی، مقام‌های دلتنگی و عاشقانه. باید یادآور شد هر کدام از موسیقی‌های مذکور نیز بر اساس آثار به جامانده زیرشاخه‌های متعدد دارند.

ترانه‌های غنایی و عاشقانه

یکی از بخش‌های پرطرفدار موسیقی لری ترانه‌های غنایی و عاشقانه است که همچنان از اهمیت بسیار برخوردار است و در دسته موسیقی آوازی جای دارد. چنین آثاری در قالب موسیقی به وصال و فراق عاشق و معشوق می‌پرازند. این نوع موسیقی به طور کلی در مراسم جشن و سرور بخصوص عروسی‌ها و مراسمی چون جشن برداشت گندم اجرا می‌شود. باید یادآور شد که توالی و ترتیب اجرای این نوع موسیقی در مناطق لک‌نشین و لرنشین متفاوت است.

توالی و ترتیب اجرای این نوع موسیقی در مناطق لک‌نشین به این ترتیب است: «قطار»، «سنگین سماع»، «هل پرکه» یا «هل پرکان»، «دو پا»، «سه پا»، «شانه‌شکی»، «اوشاری». این ترتیب در موسیقی مناطق لرنشین به این شکل است «سنگین سماع»، «دو پا»، «سه پا»، «شانه شکی» و… و باید یادآور شد که گاه در میان مقام‌های ذکر شده مقام‌هایی چون «علی دوستی» یا «علی سونه»، «عزیزبگی» یا «ساری‌خوانی» اجرا می‌شوند.

موسیقی مناطق لک‌نشین و لرنشین با توجه به آمیختگی بسیار اهالی این دو قوم و البته گذشت زمان و فراموشی، مقام‌هایی چون «قطار»، «هل پرکه» اندک تفاوت‌هایی دارند. «هی لو»، «بینا بینا»، «کیودار»، «شیرین و خسرو»، «میربگی» یا میرونه برخی دیگر از مقام‌هایی هستند که در موسیقی غنایی و عاشقانه لرستان مورد استفاده قرار می‌گیرند.

دیگر ترانه‌های با اهمیت موسیقی لرستان

«بزمیری» ترانه دیگری است که در زمان تلف شدن حیوانات اهالی ایل و دامدارها کاربرد دارد. «کشکله شیرازی» یکی دیگر از عاشقانه‌های اصیل لرستان است که در جشن‌ها، در مواقع کار و کوچ اجرا می‌شود. این ملودی ریتمی شاد دارد که در اجرا با تکیه‌ها و تاکیدهائی خاص خوانده می‌شود. مضامین اشعار این ملودی در وصف زیبایی‌های معشوق است که گاه به گونه یک منظومه متشکل از خیال‌پردازی‌های فراوان است. این ترانه با تغییراتی، در مناطق مختلف لرستان خوانده می‌شود که دو نوع «پاپی‌یونه» و «خرم‌آبادی» آن مشهور است. «کِشکله شیرازی» پاپی‌یونه به لحاظ مضامین شعری و ریتم و فرم، با «کِشکله شیرازی» خرم آبادی تفاوتی زیادی ندارد. تنها تفاوت آن در گردش ملودی‌ها و آهنگ خاص آن‌ها است.

مقام آوازی «علیدوستی» یا «علیسونه»

در ادامه به اجرای یکی از آثار مطرح موسیقی لرستان پرداخته می‌شود. همانطور که گفته شد موسیقی آوازی لرستان دارای قدمت و اهمیت بسیار است و هنرمندان معاصر نیز به طور کم و بیش به آن توجه دارند. در میان آثار متعدد «علیدوستی» یا «علیسونه» یکی از کهن‌ترین‌هاست و در گوشه «داد» در دستگاه ماهور اجرا می‌شود. این مقام یا آواز در دسته موسیقی غریبی و دلتنگی قرار می‌گیرد و از گذشته تاکنون برخی از خوانندگان موسیقی لرستان، بختیاری و لک‌ها به اجرای آن پرداخته‌اند.

به طور کلی آوازهای لری که گاهی نام مقام نیز می‌گیرند، بدون ریتم هستند و با متر آزاد اجرا می‌شوند و «علیدوستی» یا «علیسونه» یکی از آن‌هاست.

مقام «علیسونه» به صورت انفرادی و گاه توسط چند نفر اجرا می‌شود و حالتی سوال جوابی به خود می‌گیرد. این مقام آوازی معمولا با ساز کمانچه که در موسیقی لرستان به آن تال می‌گویند و پشتی باز دارد اجرا می‌شود. این مقام گاه به عنوان مقدمه‌ای برای خواندن ترانه‌ها، قطعات ضربی و رقص اجرا توسط برخی نوازندگان بدون آواز اجرا می‌شود.

کاربردهای مقام «علیسونه» چیست؟

این آواز، در دلتنگی، در اوقات فراغت، حین کار و در شادمانی‌ها و جشن‌ها کاربرد دارد. مضامین اشعار «علیسونه» با گویش لری و در قالب تک بیت‌هایی که با حال و هوای آن موسیقی یگانگی دارد، گوش نیوشندگان راستین آن را می‌نوازد.

به نمونه شعری که بر اساس مقام «علیسونه» اجرا می‌‌شود توجه کنید؛

به زبان لری:

بار کنیت تا بار کنیم دی ملک دلگیر

تو دِ غصه مه د حسرت هر دک پبیم پیر

پیرکه بیم کورکه بیم دو تا دو تامه

موز بره دگزم منسم پایامه

معنای فارسی:

رخت بر بند تا رخت بربندم از این سرای دلگیر

که تو از غصه و من از حسرت، هر دو با هم پیر شده‌ایم

پیر و کور گشتم و پشتم خمیده شد،

عصا در دستم گویی پاهای من است

در ادامه به چند اجرای متفاوت از مقام «علیسونه» توسط خوانندگان و نوازندگان خطه لرستان توجه کنید؛