علی باباچاهی: بحث حذف معنا درادبیات ما بد فهمیده شده است
نشست نقد و بررسی مجموعه شعر «اعلام می‌کنم» فرخنده حاجی‌زاده با حضور چند تن از چهره‌های برجسته ادبیات معاصر ایران برگزار شد.
به گزارش ایلنا به نقل از آنا؛ در جلسه نقد و بررسی کتاب مجموعه شعر «اعلام می‌کنم» اثر فرخنده حاجی‌زاده، رمان نویس، داستان‌نویس و شاعر، این اثر با حضور کار‌شناسان مختلف از جنبه شعر، زبان، موسیقی، فنون دراماتیک و حتی روزنامه‌نگاری مورد نقد و بررسی قرار گرفت. این نشست ادبی عصر جمعه ۱۵ آبان ۹۴ در تهران مؤسسه بهاران برگزار شد.
فرخنده حاجی‌زاده در ابتدای نشست، اشعاری از کتاب «اعلام می‌کنم» را خواند و پس از آن، کبوتر ارشدی، علی باباچاهی، ضیاءالدین ناظم‌پور، پیمان سلطانی، اردشیر صالح‌پور، مسعود میری، لادن نیکنام و پریا لطیفی‌خواه از جنبه‌های مختلف این مجموعه شعر را به نقد کشیدند و تحلیل کردند. از جمله حاضران دیگر در این جلسه نقد و بررسی می‌توان به احمد پوری، سید علی صالحی، حافظ موسوی، فریبرز رئیس دانا، محسن حکیمی، رضا خندان، ایرج ضیایی، داریوش معمار و عنایت سمیعی اشاره کرد.
زیست‌بوم یک زن در جزئیات شخصی اثر
کبوتر ارشدی، شاعر، با نقل این جمله از رضا براهنی که «اگر با معنا سر و کار داشته باشیم، جهانی که در آن صحبت می‌کنیم، جهانی ایستاست» در مورد حذف معنا و به تعویق انداختن معنا در این مجموعه صحبت کرد. وی همچنین به موضوع زنانه‌نویسی در ادبیات معاصر ایران پرداخت و در مورد این جنبه از مجموعه شعر «اعلام می‌کنم» گفت: «در این کتاب با شاعری طرف هستم که در اکثر موارد آنیما و آنیموس وی با هم مساوی هستند و یکدیگر را خنثی می‌کنند... شعرهای اعتراضی (این اثر) گاهی همان زبانی را دارد که زبان مردانه دارد، یعنی ما زیست بوم یک زن را در آن‌ها نمی‌بینیم. اما در آنجایی که شاعر وارد جزئیات شخصی و حسی خود می‌شود، ما رنگارنگی و بروز عاطفه را می‌بینیم.»
علی باباچاهی، شاعر، با اشاره به اینکه «شعر فرایند کارکرد ویژه زبان است» و نقل جمله‌ای از پل ریکور که با وجود اهمیت دادن افراطی به زبان گفته بود زبان در خدمت زبان باید «بیشترین معنا» را داشته باشد، گفت: «بحث تعطیل معنا، تعلیق معنا و حذف معنا که در دهه ۱۹۷۰ مطرح شد و بحث بازی‌های زبانی که مطرح شد، در بخشی از ادبیات ما به‌شدت بد فهمیده شده است... مگر می‌شود ذخایر معنایی را که در طول زمان در کلمات به‌وجود آمده است، حذف کرد؟»
وی به نمونه‌های موفق در کتاب «اعلام می‌کنم» اشاره کرد و گفت: «فرخنده حاجی‌زاده در شعرش افکاری آشنا که می‌خواهند کمابیش از سر عرف و عادت معترض باشند، شعری اعتراضی با مفردات و ترکیبات حدوداً آشنا نوشته است و مؤلف نظر به این دارد که طنزی هم در کار کند. طنز در پاره‌ای مواقع خوب جایی نشسته ولی در پاره‌ای مواقع بر سطح و بر پوست جریان دارد.»
توجه خاص شاعر به مفاهیم اجتماعی
لادن نیکنام، نویسنده، روزنامه‌نگار و شاعر، اولین ویژگی مجموعه شعر را «توجه خاص شاعر به مفاهیم اجتماعی» و بعد «توجه به دغدغه‌های هستی‌شناسانه از قبیل تولد، مرگ و توجه به معنا و مفاهیم پنهان در پشت هر پدیده» عنوان کرد. وی ویژگی بعدی را «احضار تاریخ» که در بعضی لحظات شعر دیده می‌شود، عنوان کرد و گفت: «شاعر می‌خواهد از یک وضعیت ازلی و ابدی تاریخ موجود در شعر ما و حافظه جمعی ما مدد بگیرد تا شعرش را برای ما ملموس‌تر کند و ما را به عمق بیشتری در زمان دعوت کند.»
وی «زبان» را مهم‌ترین عنصر قابل درنگ این شعر‌ها دانست و به این نکته اشاره کرد که «زبان در خیلی از لحظه‌ها زبان گزارش و رسانه است تا مفهوم را جنجالیتر از شکل واقعی آن در شعر مطرح کند.» این منتقد با توجه به رمان‌نویس بودن فرخنده حاجی‌زاده، معتقد است که این شاعر در شعرهای بلند خود موفق‌تر عمل کرده است تا در شعرهای کوتاه‌تر.
ضیاءالدین ناظم‌پور، آهنگساز، که موسیقی همراه با اشعار مجموعه «اعلام می‌کنم» را مخصوص سی‌دی ضمیمه کتاب تصنیف کرده است، در مورد تجربه خود در این حوزه از موسیقی، گفت با وجود آنکه قبلاً منتقد این نوع موسیقی همراه با دکلاماسیون بوده است، گفت: «تا به‌حال آنچه در حوزه موسیقی دکلاماسیون تولید شده، به جز آثار معدودی که مرتضی حنانه برای شاملو نوشته است، معمولاً آنچه می‌شنویم موسیقی‌هایی هستند که بطور مستقل آن شخصیت موسیقایی لازم برای دکلاماسیون را ندارند. یعنی آن موسیقی برای آن شعر خاص نوشته نشده است. موسیقی باید در انتقال حسی که شاعر می‌خواهد به مخاطبش منتقل کند کمک کند بی‌آنکه خودنمایی کند. و من دوست داشتم این اتفاق درباره اثر خود من اتفاق بیافتد. در این اثر سعی کردم موسیقی خیلی زیبا نباشد و خیلی خودنمایی نکند و بیشتر در القای مفاهیم به مخاطب کمک کند.»
پیمان سلطانی، آهنگساز، رهبر ارکس‌تر و منتقد موسیقی نیز با بیان این موضوع که آقای ناظم‌پور یکی از هوشمند‌ترین و دقیق‌ترین آهنگسازانی است که در این سال‌ها توانسته بر روی شعر معاصر و شعر نو موسیقی بگذارد، اظهار داشت: «از نیمه دهه چهل این روند در موسیقی شعر اتفاق افتاد که شعرهای شاعران ایران به همراه موسیقی منتشر شد. اما متاسفانه همانطور که آقای ناظم‌پور هم اشاره کرد، موسیقی‌ها بدون تصوری که آهنگساز از شعر داشت نوشته می‌شد و به راحتی می‌شد شعر را از روی آهنگ برداشت و موسیقی یا شعر را تغییر داد و هیچ اتفاق خاصی نمی‌افتاد.»
وی با بیان این موضوع که به ندرت اثر موسیقایی بسیار نزدیک به متن شعر وجود دارد ادامه داد: «شاید اثری را که آقای منفردزاده برای شعر شاملو نوشت بتوان تنها اثری دانست که موسیقی و شعر در قرابت نزدیک هم قرار دارند ولی اغلب آثاری که برای شعرهای موسیقی‌ایرانی ساخته شده آثاری هستند که برای شعر ساخته نشده‌اند و برای نمونه آزاد ساخته شده‌اند، توسط آهنگساز یا موسیقی فیلم بوده یا نمونه‌ای بوده برای یک تصنیف موسیقایی یا گاهی اوورتوری بوده از یک ترانه موسیقایی که بعد‌ها برای شعر استفاده شده‌اند. در مورد اثر آقای ناظم‌پور این خوشحالی برای من وجود دارد که ایشان با بافت و ارکستراسیون و هارمونی فونکسیونلی که برای این کار در نظر گرفته‌اند، نشان داده‌اند که بافت شعری و بافت موسیقایی تنگاتنگ و در کنار هم بوجود آمده‌اند و هر دو در یک جا و در یک جهت نوشته شده‌اند. و این باعث خوشحالی است که اثر ایشان را می‌توانم به عنوان نمونه‌ای از موسیقی شعر ایران در نظر بگیرم که برای اولین بار در ایران بطور جدی موسیقی را برای یک شعر نوشتند.»
طغیان علیه هنجار
اردشیر صالح‌پور مدرس تئا‌تر و پژوهشگر هنرهای نمایشی به جمله‌ای از (تی. اس.) الیوت اشاره کرد: «شعر پیش از آنکه فهمیده شود، باید ارتباط برقرار کند.» وی این ویژگی را در بسیاری از بخش‌های دفتر شعر «اعلام می‌کنم» صادق دانست. صالح‌پور «به روز و معاصر بودن» این اثر را به‌عنوان یک جنبه مهم برشمرد و گفت این دفتر شعر «حتی‌گاه به جنبه ژورنالیستی پهلو می‌زند». به گفته این مدرس تئا‌تر «گاه این شعر خطابه‌ای می‌شود؛ طنزی خطابه‌ای در ترکیبی از حیرت و سؤال.گاه جنبه ماکابریستی و مرگ‌اندود به خود می‌گیرد... نوعی شوخی خوف‌انگیز با مرگ است. آنچه منتقدان ادبی توأمانی مضحکه و هراس می‌نامند.»
به گفته صالح‌پور در این اثر به دو گونه ادبی برمی‌خوریم، یکی بورلسک که عمدتاً در کمدی است، یعنی شوخی که ما به‌ازای جدی داشته باشد؛ و دیگری گروتسک که در این حوزه به‌نوعی خوف و ترس و شادی در کنار هم به‌صورتی موازی پیش می‌روند. «در گروتسک که به عبارتی تلخ‌ترین نوع کمدی است، مرگ به‌عنوان موحش‌ترین و دهشتناک‌ترین پدیده هستی به سخره گرفته می‌شود، مانند «مرگ در می‌زند» وودی آلن.»
وی با اشاره به اینکه «گروتسک طغیانی است علیه هنجار» این شعر را به‌شدت هنجارشکن دانست. «شوخی با مظاهر قدرت» و «سر به سر مناسبات اجتماعی روز گذاشتن» به زعم این منتقد از ویژگی‌های گروتسک مجموعه شعر «اعلام می‌کنم» است.
فاصله گرفتن از چارچوب زبان معیار
مسعود میری با اشاره به بوطیقا و ارائه تعاریفی جامع درباره بوطیقا و داوری اشاره کرد که در بوطیقای شعر امروز هم از برخی شاعران می‌شنویم که شعر را عرق ریزی روح و در تابش پرتو نبوت گزارش می‌دهد. میری با بیان این پرسش که بوطیقای شعر حاجی‌زاده کجاست گفت: «حاجی‌زاده نفس‌نفس‌زنان شعر می‌نویسد. با تعجیلی که فرصتی برای اجرای قرارداد‌ها، تعهدات و الزامات شعری بوطیقایی باقی نمی‌ماند. شاید به سبب آن است که خیره در چشمان مرگ می‌نگرد و می‌گوید: اگر می‌دانستم/ اگر می‌دانستم/ من هم خودم را به موش مردگیس می‌زدم تا چالم کنند کنج کرت مرزنجوش.»
پریا لطیفی‌خواه، زبان‌شناس، اشعار دفتر مجموعه «اعلام می‌کنم» را از منظر زبان‌شناختی و بر مبنای الگوهای هشت‌گانه لیچ بررسی کرد و با توضیح درباره این موضوع که هنجارگریزی اصولاً به هرگونه فاصله گرفتن از چارچوب زبان معیار اطلاق می‌شود و اینکه این هنجار گریزی می‌تواند در حوزه‌های نحو و واژگان و سبک و آوایی و... باشد، گفت: «با توجه به نتایج بررسی، هنجارگریزی معنایی و هنجارگریزی واژگانی جزو پربسامد‌ترین هنجارگریزی‌ها در اشعار این مجموعه حاجی‌زاده است و بلافاصله بعد از این دو هنجارگریزی سبکی، نحوی، زمانی، آوایی قرار دارد.»
کتاب مجموعه شعر «اعلام می‌کنم» نوشته فرخنده حاجی‌زاده را نشر ویستار در سال ۱۳۹۳ منتشر کرده است.