آیا هنر کتابت قرآن منسوخ شده؟ + آثاری از خوشنویسان گذشته و امروز
در دوره‌ای نه چندان دور، آن زمان که صنعت چاپ وجود نداشت خوشنویسان قرآن کریم را با خطوطی چون «کوفی»، «ریحان»، «محقق» و «نسخ» کتابت می‌کردند و نتیجه آن تلاش‌ها کتبی با خطوط زیبا و دل‌نواز است که حال برخی از آنها در موزه نگهداری می‌شوند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، از زمان نزول قرآن مقوله کتابت وجود داشته است. البته باید یادآور شد کتابت قرآن اتفاقی مشابه آنچه در دنیای امروز شاهدش هستیم نبوده است. در دوران صدر اسلام؛ مسلمانان به جای مکتوب کردن آیات آسمانی سوره‌ها را حفظ می‌کرده‌اند و آن تعداد کمی که نوشتن بلد بوده‌اند آن را به روی اشیایی چون چوب، برگ نخل، پوست و استخوان حیواناتی چون شتر به رشته تحریر درمی‌آورده‌اند.
آنطور که در اسناد و منابع معتبر آمده امام علی (ع) برای اولین بار به جمع‌بندی سوره‌ها پرداخته و پس از او زیدبن ثابت این کار را انجام داده است. آنطور که می‌گویند مولای متقیان خود از خطاطان آن دوران بوده و در مدت زمانی کوتاه (قریب به شش ماه) کار نگارش و جمع‌آوری قرآن را انجام داده است.
عبدالله بن مسعود، ابی ابن کعب، مقداد ابن اسود، سالم مولی ابی حذیفه، معاذ ابن جبل و ابوموسی اشعری از دیگر اصحابی بودند که پس از رحلت رسول اکرم (ص) قرآن را کتابت کردند.
مصحفی منسوب به امام علی (ع)
قرآن کریم در ابتدا به چه خطی نوشته شده است؟
بر اساس اسناد و مدراک موجود کاتبان حدودا تا قرن سوم هجری قمری با خط کوفی به نگارش کتاب آسمانی مسلمانان می‌پرداخته‌اند. مشکلی که وجود داشته و کمی بعد به آن پی برده‌اند این است که خواندن خط کوفی به دلیل ویژگی‌هایی چون نداشتن اعراب و نقطه برای عامه مسلمانان دشوار بوده و پس از این موضوع است که ادیبی با نام ابوالاسود الدؤلی نقطه را به خط کوفی افزود.
برگی از قرآن مربوط به سده هشتم و نهم میلادی/ خط کوفی، طلاکاری شده
به طور کلی قرآن‌هایی که از سده‌های اولیه باقی‌مانده به خط کوفی نوشته شده و این موضوع تا قرن پنجم هجری ادامه داشته است. خط کوفی قابلیت استفاده در امور تزئینی را دارا بوده و خطاطان می‌توانستند براحتی آن را به هر شکل با مقاصد و نظریات خویش منطبق سازند و پس از آنکه این خط کاربردش را در نگارش متن قرآن از دست داد بیشتر برای کتیبه‌های تزئینی در بناها یا بر روی اشیاء مختلف گرفت.
صفحه‌ای بسیار قدیمی از کلام‌الله به خط حجازی
خط‌های مورد توجه برای کتابت کلام‌الله
پس از خط کوفی خط‌های دیگری هم برای کتابت کلام‌الله مجید به کار برده شده‌اند که خطوط «ریحان»، «محقق»، «نسخ» و «ثلث» بیش از بقیه مورد توجه بوده‌اند. البته یادآور شد که این مورد توجه قرار گرفتن در مقاطع مشخص تاریخی رخ داده است. به طور مثال خط «ریحان» که در میانه سده‌های سوم و تا پنجم هجری قمری در کنار خط کوفی برای نگارش قرآن مورد توجه بوده به مرور کار کرد خود را از دست می‌دهد، اما خط «محقق» همچنان مورد توجه مانده است. با این توضیح که خط «ریحان» شبیه خط «محقق» است. اگر بنا به مثال درباره خط «محقق» باشد باید از قرآن زیبا به خط شاهزاده بایسنقر میرزا یاد کنیم که در اوایل سده نهم هجری می‌زیسته است.
برگی از قرآن به‌خط ریحان، سده ۱۴ میلادی، مصر
«نسخ» به جای «خط کوفی»
خط نسخ از اواخر سده دوم هجری به بعد رایج شد و از اواخر سده سوم هجری رواج کامل یافت و به تمام سرزمین‌های شرقی که تحت تسلط اسلام بودند گسترش یافت. این خط رفته رفته برای کتابت قرآن جای خطوط دیگر نظیر کوفی یا محقق را گرفت و از سده پنجم هجری اغلب قرآن‌ها با این خط نگارش یافت و از آن زمان تاکنون نزدیک به ۱۰۰۰ سال است که در کتابت قرآن اغلب از این خط استفاده شده‌است. ایرانیان شیوه ویژه خود را در نسخ دارند و میرزا احمد نیریزی (۱۰۸۷-۱۱۵۵ قمری) از بزرگترین خوشنویسان نسخ‌نویس بوده‌است.
کتابت قرآن کریم توسط رضا عباسی
ابن مقله اولین قرآن را به خط نسخ را نوشته است. این اتفاق در ابتدای قرن چهارم هجری قمری رخ داده و خط کوفی برای کتابت قرآن جای خود را به نسخ داد. با رشد و عمومیت یافتن خوشنویسی در ایران کتابت قرآن کریم وضعیت بهتری پیدا کرد. در دوره صفویه بود که خط نسخ به تکامل رسید و به یکی از گونه‌های مورد توجه تبدیل شد. بسیاری از نسخ‌نویسان مطرح ایرانی در دوره صفویه می‌زیسته‌اند. اما آنچه خط نسخ را به تکامل رسانده کتابت‌های متعدد از قرآن با همین خط بوده است.
آیاتی از قرآن به خط شمس‌الدین محمد نیریزی به خط نسخ
ابراهیم قمی و احمدابن شمس‌الدین محمد نیریزی دو خطاط و کاتب مطرح ایرانی در عصر صفوی، امیر عبدالقادر حسینی‌شیرازی (کاتب ایرانی قرآن و متخصص خط ریحانکه در هندوستان به خوشنویسی قرآن می‌پرداخته) علیرضا عباسی (خوشنویس مطرح ثلث)، میرعماد حسین سیفی قزوینی (متخصص خط نستعلیق که چند قطعه خطاطی قرآن از او به جای مانده) از جمله هنرمندان مطرح عهد صفوی هستند.
خط ثلث و کتابت قرآن
خط ثلث یکی از خطوط زیبای اسلامی است که در کتابت قرآن استفاده شده و از خطوطی است که ابن مقله آن را تنظیم و منزه کرد. به سبب آنکه از خط ثلث خطوط دیگری را به‌وجود آورده‌اند به آن «ام‌الخطوط» گفته‌اند. از خط ثلث اغلب در نگارش کتیبه‌های مختلف در بناها یا در کتیبه‌های سرسوره‌ها استفاده می‌شود و در قرن‌های مختلف از این خط زیبا در نگارش کتیبه‌های اسلامی در اماکن مقدسه و مذهبی و کاشی‌کاری‌ها به کار رفته‌است و در کتابت متن قرآن نمونه‌های زیادی از این خط در دست نیست. خطاطان زیادی در نگارش این خط کوشش کرده‌اند که بعضی از آنها عبارتند از: یاقوت مستعصمی، عبدالله صیرفی، ابراهیم بن شاهرخ، اسدالله کرمانی، علیرضا عباسی.
کتابت قرآن/ منصوب به وصال شیرازی
خط شکسته نستعلیق
در اوایل قرن یازدهم که نامه‌ها و ترجمه آیات مبارکه قرآنی به خط شکسته تعلیق بود، قرآن کریم با شکسته نستعلیق نوشته شد و با ظهور درویش عبدالمجید طالقانی متوفی در ۱۱۸۵ هجری به اوج زیبایی و کمال رسید و هنرمندان خوشنویس دیگری مانند سیدعلی اکبر گلستانه متوفی در ۱۳۱۹ هجری در تکمیل این خط بسیار کوشیدند و به این ترتیب خط شکسته نیز برای نوشتن و تحریر ترجمه آیات مبارکه و خواص سوره‌ها و آیات، در کتابت کلام الله مجید مورد استفاده قرار گرفت.
قرآن مذهب مربوط به قرن 18 میلادی، کشمیر
خوشنویسی قرآن در عصر قاجار
شمس‌الدین محمد نیریزی این ویژگی را داشته که دیگر خوشنویسان و شیوه او را در دوران قاجار ادامه داده‌اند. به طور کلی، با نگاهی به لیست هنرمندان خوشنویس دوره قاجار و آثار به جا مانده از آنها می‌توان دریافت که در این مقطع تاریخی کتابت قرآن بیش از قبل مورد توجه بوده است.
قاعدتا هرچه خوشنویسی ارتقاء یافته و مورد توجه قرارگرفته، کتابت قرآن نیز رشد کرده است؛ هرچند در دنیای امروز هنری به انزوا رفته و فراموش شده است.
«زرگر» با نام اصلی هاشم لولوی اصفهانی را یکی از مطرح‌ترین خوشنویسان نسخ در دوره قاجار می‌دانند. در دوران قاجار وصال شیرازی و فرزندانش میرزااحمد و میرزا اسماعیل در امر خوشنویسی بسیار فعال بوده‌اند.
مناجاتی به خط وصال شیرازی
دو نمونه قرآن از وصال شیرازی، شاعر، قرآن‌نگار و خوشنویس ایرانی در گنجینه کتابخانه ملی ایران وجود دارد که اوج هنر خوشنویسی و تذهیب در آن به کار رفته و به نسخ ممتاز به کتابت درآمده است و مکتب ارزشمند کتاب‌آرایی با عنوان مکتب شیراز در آن به چشم می‌خورد. یکی از موارد مورد توجه در این قرآن‌ها این است که سنگ‌های کانی و طلا در آن به کار رفته، به طوری که از سنگ‌های کانی گوناگون رنگ تهیه و در تذهیب به کار برده می‌شد و کیفیت این رنگ‌ها به قدری بالاست که با گذشت چندین سال، تازگی داشته و از بین نرفته است و نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. قرآن‌های وصال شیرازی مربوط به دوره فتحعلی شاه و آقا محمدخان قاجار است و همه تذهیب‌ها و تزئینات به کار رفته در آن نمونه همه آرایه‌ها و تزئیناتی است که در ایران استفاده می‌شد.
محمدشفیع تبریزی خوشنویس و کاتب قرآن نیز در همین دوره می‌زیسته. علی عسکر ارسنجانی و فرزندش محمدشفیع ارسنجانی نیز از خوشنویسان بزرگ دوره قاجاریه هستند. سیدمحمد بقا ملقب به «شرف‌المعالی» و میرزا محمدعلی اصفهانی نیز شاگردان «اشرف الکتّاب» هستند. میرزا محمد به خط نسخ می‌نوشته و قرآن را کتابت کرده و اثرش در عهد ناصری چاپ شده است.
کتاب کلام‌الله توسط محمدشفیع تبریزی
بانوان خوشنویس دوره قاجار چه کسانی بوده‌اند؟
لازم به ذکر است که هنر خوشنویسی در دوره قاجار و دیگر ادوار تاریخی هرگز محدود به مردان نبوده و زنان نیز در این عرصه فعالیت‌های مثمرثمری داشته‌اند. اما کمتر پیش آمده به کتابت قرآن کریم بپردازند. فاطمه سلطان (بنت مقصودعلی) و دو دختر فتحعلی‌شاه به نام‌های ام‌سلمه و ضیاءالسلطنه بانوانی هستند به کتابت کلام خدا روی آوردند.
قرآن در عصر عثمانی (ترکیه امروزی)
قرآن در عصر عثمانی در ترکیه نیز بسیار مورد توجه بوده است. شیخ حمدالله بخاری، مصطفی دده، عبدالله آماسی، محیی‌الدین آماسی، مولا جمال، مولا احمد قره حصاری، ابراهیم شربتچی‌زاده و پس از آنان سه خوشنویس دیگر به نام‌های حاج کامل، اسماعیل حقّی و حافظ عثمان که خطاط اخیر ملقب به شیخ ثالث است و از نوابغ خطاطان بوده و در کتابت قرآن سرآمد است و شاگردان وی به نام‌های عبدالعزیز رفاعی، محمد عزت فرزند علی افندی و حافظ عثمان ثانی معروف به بورودوری قایش‌زاده اساتید خوشنویسی در قرن دهم بودند که قرآن را به نسخ ترکی نوشتند.
طاهر خوشنویس، احمد نجفی زنجانی، حبیب الله فضائلی سمیرمی، آیت‌الله استاد حاج سید مرتضی نجومی، سیدمحمدعلی قربانی، رضا و عباس ولی‌زاده را به عنوان خوشنویسان و کاتبان قرآن در عصر معاصر می‌توان نام برد. محمد احصایی نیز یکی نقاشان و گرافیست‌هایی است که نقاشیخط را ابداع کرده و قرآن کریم را به خط محقق کتابت کرده است.
